Berthe Hoola van Nooten gekiekt. Een originele Woodbury & Page-carte de visite herontdekt en enige andere wetenswaardigheden rondom een voormalig buffelsveld.

Door David Apollonius Coppoolse

Batavia, juni 1857. De Nederlandse magistratenweduwe Berthe Hoola van Nooten née Van Dolder (1817-’92) woont in de Gang Scott (tegenwoordig Jalan Budi Kemuliaan), een van de oudste, meest chique en schilderachtige lanen van de toenmalige hoofdstad van Nederlands-Indië.

Berthe heeft in haar woelige leven flink wat tegenslagen te verduren gekregen maar lijkt nu eindelijk geluk te hebben. Zij mag logeren in het ‘splendid house’ van haar succesvolle halfbroer en zakenman in suiker Vincent Jacob van Dolder (1815-’76), ‘surrounded by every luxury of an eastern life’. Dit is het welgestelde blanke Indische milieu dat later honderden keren gefotografeerd zal worden door Walter Bentley Woodbury (1834-’85) en James Page (1833-’65), twee jonge, destijds nog onbekende Engelse fotografen die zojuist op Java zijn aangekomen. In de daaropvolgende maanden en jaren zal het ambitieuze viertal op verschillende en tot nu toe onontrafelde manieren met elkaar te maken krijgen.   

Iets verder naar het oosten, op de hoek van de Gang Scott met het fashionable Koningsplein, staat de in het groen verscholen villa die ooit eigendom was van een zekere Robert Scott. Deze achterneef van de beroemde sir Walter ‘Ivanhoe’ Scott was onder andere werkzaam geweest als waarnemend havenmeester in Semarang voordat hij na het Engelse tussenbestuur op Java als succesvol zakenman in 1820 te Batavia neerstreek. Aan de toen nog open vlakte ten zuiden van het Koningsplein (destijds Buffelsveld of ook wel liefdevol Buffeltje genoemd) had hij zijn monumentale huis laten bouwen, in de eigenhandig aangelegde en daarom naar hem vernoemde laan. Precies in dat hoekpand opent de weduwe Van Nooten op 6 april 1857 een particuliere meisjesschool, de vierde in haar leven.

Een nieuwe school

Berthes drie eerdere instituten, ‘Female Seminary’ of ‘Academy for Young Ladies’ genoemd, had zij geleid in achtereenvolgens het Noord-Amerikaanse New Orleans (samen met haar man Dirk, tot zijn overlijden aldaar op 13 september 1847), het nietige Plaquemine (in Parish Iberville, iets hogerop aan de Mississippi, eveneens in Louisiana) en het Texaanse havenstadje Galveston, aan de Golf van Mexico. Nu, in Batavia, aan de andere kant van de wereld, doet zij een nieuwe poging. Alhoewel de hoofdstad van Nederlands-Indië in het midden van de negentiende eeuw duizenden Europese bewoners telt, wordt er door het gouvernement al decennialang geen adequaat meisjesonderwijs meer aangeboden. De fris gearriveerde mevrouw Van Nooten hoopt dan ook dat haar nieuwe school in een gezonde en liefst lucratieve pedagogische behoefte zal voorzien.

Berthe is niet alleen weduwe maar ook een alleenstaande moeder van vijf kinderen. Zij moet ondanks de royale schoolsubsidie van omgerekend zo’n € 15.000,- per maand hard werken voor de kost en runt haar instituut dan ook als een moderne, multitaskende schooljuf. Dat betekent dat zij naast alle huishoudelijke verplichtingen en administratieve rompslomp zelf lesgeeft in onder andere geschiedenis, Frans, Engels, tekenen, schilderen, pianospelen, zingen, naaiwerk en, last but not least, bijbellezen. Zij wordt daarbij niet alleen geholpen door drie uit Nederland overgekomen ‘geëxamineerde secondantes’ maar ook door haar oudste dochters Maria Philippina en Julia Bertha. Dezen weten haar op moeilijke momenten vaak op te vrolijken. Berthes twee zoontjes zitten noodgedwongen op Merchiston Castle School, een uit bruine baksteen opgetrokken jongensinternaat vlak onder Edinburg, in het verre en koude Schotland. Hun drukbezette moeder mist hen, elke dag.

Intussen lijkt de locatie op de hoek van de Gang Scott niet te voldoen, want Berthe verplaatst haar meisjesinstituut al snel naar een ander pand verderop in de laan, eigendom van een zekere heer Eilbrechts. Op dat laatste adres, net als alle andere in de wijk toen nog zonder huisnummer, brengt Berthe (uiteindelijk) maar liefst achtenveertig leerlingen onder haar Nederlands Hervormde vleugels. Dit aantal blijkt echter niet voldoende om het voortbestaan van de school te garanderen. Want na allerlei intriges en publiekelijk uitgevochten subsidieproblemen met de Hoofdcommissie van Onderwijs te Batavia moet zij op 1 januari 1859 haar felbevochten onderwijsinstelling alweer sluiten.

Een paradijselijke hof

Pal aan de overkant in de Gang Scott kijkt Berthe uit op de gloednieuwe, in classicistische stijl ontworpen ‘Armeniaansche’ of St Johannes Kerk. Dit gebouw zal in 1857 ingewijd worden, nadat in 1854 de eerste steen ervan was gelegd door de kort daarvoor opgerichte Bataviase firma E. Chaulan, Deeleman & Co.

Enigszins verwarrend ligt de Benedenstad van Batavia in het noorden maar de Bovenstad juist in het zuiden. Ver voorbij het centraal gelegen Molenvliet, aan de ondiepe Javazee, bevindt zich de modderige en stinkende haven, omgord door talloze pakhuizen en volgepakte toko’s. Dat oudste gedeelte van de hoofdstad van Nederlands-Indië is sinds de grote VOC-tijd vervallen geraakt en wordt bezocht door honderden Arabieren, duizenden Chinezen, tienduizenden Indiërs en ontelbare malariamuggen, alle, buiten noodzakelijke kantooruren, zorgvuldig gemeden door hun Europese stadsgenoten. Maar hier, waar Berthe woont, in de Bovenstad, dus in het zuiden, is het ‘rustig, stil en koel’. Dit is de wijk waar de allochtone elite resideert, omringd door ruim aangelegde, parkachtige tuinen en ontelbare autochtone bedienden. In deze blanke enclave, waarvan het oostelijke gedeelte toepasselijk Weltevreden wordt genoemd, draait de trendy portretfotostudio van Woodbury en Page overuren en geeft madame Van Nooten onder meer bijbelles aan haar jonge en liefst ‘beschaafde’ élèves. Tenminste, zo lang het duurt. Want al snel na de sluiting van haar school zal Berthe uit deze Indische Hof van Eden verdreven worden, niet door het eten van verboden vruchten, maar wegens mooie principes en lelijk geldgebrek.

Een vroeg portretje

Vooralsnog telt Berthe de zegeningen van haar bijbelse vette jaren. In deze tijd laat zij een portretfoto maken (hier voor het eerst afgebeeld) door de Bataviase firma W.J. Olland & Zoon Java. Uit een van de brieven aan haar Texaanse vriend John G. Dunlap weten we dat zij al eerder een foto van zichzelf had laten maken. Die zogenoemde daguerreotypie had zij hem als aandenken gestuurd bij haar vertrek in de winter van 1855 uit Boston (via Engeland en Nederland) naar Java. Op de nieuwe, eveneens ongekleurde foto (‘copien zÿn op aanvraag te verkrÿgen’) draagt zij een hooggesloten lijfje en een rok van vermoedelijk donkere zijde, ondersteund door een crinoline en een ongetwijfeld met baleinen versterkt korset. Deze constructie zorgt ervoor dat haar boezem discreet maar effectief omhoog wordt gestuwd. Het haar lijkt in een losse wrong gedragen en in het kuiltje van haar hals hangt een ovalen medaillon, met misschien een camee of een portretje. Zij maakt op deze foto een weliswaar modieuze, maar ondanks (of juist dankzij, dat soort zaken liggen netelig) de opgewerkte buste beslist geen onzedelijke indruk. In het warme klimaat van Nederlands-Indië droegen Europeanen graag luchtige zijde, ook al liepen sommigen privé liever in ruimvallende, inlandse kleding rond. Wie deze foto van Berthe liefdevol bekijkt, en hoe zou men anders kunnen, zal niet verbaasd zijn dat de ongeveer vijfenveertigjarige, blonde, goedverzorgde en als deugdzaam poserende weduwe verschillende mannelijke aanbidders van zich af heeft moeten slaan.

Een lommerrijke laan

Rechts van de Armeense Kerk, dus links voor Berthe, staat een glinsterend witgekalkte villa met een voor de Nederlandse literatuur bescheiden maar bijzondere geschiedenis. In dit pand zal namelijk de romancier Louis Couperus enkele van zijn innig gekoesterde jongensjaren doorbrengen, omgeven door tientallen personeelsleden. Op de hier afgebeelde Woodbury & Page-foto’s is goed te zien hoe de lanen in de omgeving van de Gang Scott zijn omzoomd, zelfs bijna overwoekerd, door de tropische vegetatie.

 

De jonge Couperus is niet de enige voor wie dit onvergetelijk is. De schrijver Arthur van Schendel en later de dichter Leo Vroman hebben eveneens in dit laantje gewoond, onder het verkoelende bladerdak van hoog oprijzende vlam-, klapper-, banyan-, tamarinde-, kanari- en waringinbomen. Dit herinnert Vroman zich, tientallen jaren daarna:

Er was grind en er waren hoge bomen, en struiken met paarse en rode bloemen.

Van Schendel verwoordt het in zijn Jeugdherinneringen als volgt, beknopt, betoverend:

Wij liepen over gras onder donkere bomen, het Koningsplein. Wij woonden in de Gang Scott.

terwijl Hella Haasse op het einde van haar leven (in een aan Rob Nieuwenhuys gewijde tekst in de Indische Letteren) zich nog levendig de ‘mooie grote woningen’ rondom het Koningsplein en in de Gang Scott en Gang Holle uit haar jeugd voor de geest kan halen.

Ook de Franse graaf en wereldreiziger Ludovic de Beauvoir (1846-1929) is enthousiast over de Indische hoofdstad. Maar hij blijkt over rijkelijk meer flux de paroles te beschikken dan de nuchtere Hollanders. Zijn beschrijving van Batavia, dat wil zeggen, het Europese quartier, de wijk waar Berthe woont, klinkt als volgt:

Oh! De feeërieke tuin, het paradijselijke groen! Werkelijk, in Batavia zijn geen straten, er zijn slechts majestueuze lanen, overhuifd door de mooiste bomen met de weelderigste kruinen die brede en eindeloze wandelpaden overkoepelen, zoals men die in Europa slechts in de decors van de Opéra ziet [vert. schrijver dezes].

Vermoedelijk heeft de eloquente comte tijdens zijn bezoek in november 1866 ook de Gang Scott in de ‘ville neuve’ (de zuidelijke Bovenstad) bezocht, want hij beeldt daarvan een houtgravure af als frontispice van zijn reisverslag. De prent van een bijna jungle-achtig overwoekerd laantje blijkt gebaseerd op een originele albuminedruk van Walter Woodbury en James Page. Hun beroemde foto is daardoor preciezer en eerder te dateren dan tot nu toe mogelijk was. Misschien heeft De Beauvoir deze plaat ter plekke van het Engelse duo gekocht en meegenomen naar Parijs, waar in het jaar daarop de eerste twee delen (Java en Australië) van zijn prompt bestsellende reisdagboek verschenen. Ook Berthe Hoola van Nooten heeft met de twee fotografen te maken gehad, op een wijze die bijna niemand buiten haar familie tot voor kort kon vermoeden.

Bijzondere buren

Tijd is relatief, zeker in het 19de-eeuwse Nederlands-Indië. Als men vanaf de Armeense Kerk in de Gang Scott zonder op een klok te hoeven kijken ontspannen oostwaarts wandelt, langs de zuidkant van het Koningsplein (dat zo uitgestrekt is dat er nog maar twintig jaar daarvoor een heus jachtverbod op los rondlopende herten was uitgevaardigd), de deftige Gang Holle, officieel ‘Sterreweg’ genoemd, aan de rechterhand houdend, richting het gebouw van de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging (het wetenschappelijk instituut waar Berthe in 1863 lid van zou worden) en de zuidoostelijke wijk Parapattan (‘viersprong’), met in de verte bijna zichtbaar het dak van de in 1828 gebouwde, bescheiden en anno 2015 nog altijd in het frisgroen verscholen, witgekalkte ‘Engelsche Kerk’ (die Berthe volgens eigen zeggen liever bezoekt dan de tien jaar jongere Willemskerk van haar eigen Nederlands Hervormde gemeente aan de oostkant van het plein), dan doemt al snel de villa van een zekere Mrs Bain op, telg uit een Schots geslacht dat al minstens een eeuw in Batavia gevestigd is. Deze gastvrije dame stelt vanaf 5 juni 1857 een gedeelte van haar huis ter beschikking aan Walter en James, inclusief hun atelier. Haar adres verklaart overigens waarom er van juist deze zuidwestelijke hoek van het Koningsplein zoveel verschillende Woodbury & Page-foto’s uit die tijd bekend zijn. De albuminedruk van het huis van Louis Couperus moet ruim tien jaar later gemaakt zijn vanuit haar royale voortuin, links in de richting van de Gang Scott. Voordat de avontuurlijke Walter en James arriveerden in Batavia hadden zij, als velen destijds, in het nog jonge Australische Melbourne geprobeerd goud te delven. Later waren zij in dezelfde stad, uitzonderlijker, een eenvoudige fotostudio begonnen. Maar pas in de high society van Batavia wordt het tweetal succesvol en, helaas kortstondig, flink gefortuneerd, onder de naam Photographisch Atelier van Woodbury & Page, kortweg als de Firma Woodbury & Page.

Albert en Henry James Woodbury

Dankzij de duizenden fotografieën die zij (en later ook Henry James en Albert, respectievelijk Walter Woodbury’s jongere en jongste broer) hebben gemaakt van onder andere Batavia en haar bevolking weten wij hoe de blanke Indische samenleving er in contemporaine ogen uitzag (of eruit behoorde te zien). Vanaf het begin van de jaren ’60 vervolmaken zij de zogeheten Woodburytype, een gelatineuze, korrelloze en gloedvolle afdruktechniek die mede is uitgevonden door hun landgenoot Joseph Wilson Swan. Volgens velen is dit het mooiste fotografische procedé ooit ontwikkeld, ‘a pinnacle of photographic achievement’. In de decennia daarna laten zelfs vips als Charles Darwin en koningin Victoria zich vereeuwigen met behulp van deze reproduceermethode, die uitgerekend hier aan het voormalige Bataviase Buffelsveld voor het eerst het prille daglicht zag. Nauwelijks twee maanden voordat de bijna ontroerend jonge Woodbury zal aankomen op de tot Koningsplein gepromoveerde kale grasvlakte, was Berthe haar meisjesschool gestart in het hoekpand van de Gang Scott, aan de overkant van het huis van Mrs Bain. Het toeval wil dat de Engelse Woodbury en Page met hun Schotse landlady en de Hollandse Berthe met haar welvarende halfbroer, gastheer en ‘suikeroom’ Vincent Jacob bijna een half jaar lang met z’n vijven schuin tegenover elkaar zullen blijven wonen en werken. Het kan niet anders of zij hebben elkaar in de tijd regelmatig, misschien wel dagelijks, gezien en gesproken. Maar er is meer over deze connectie te ontdekken.

Een kostbaar kiekje

Vincent Jacob van Dolder is een even gehaaide als succesvolle zakenman. Hij kan het zich in 1862 dan ook veroorloven om Woodbury en Page (waarvan de eerste inmiddels was verhuisd naar een eigen, prestigieuze locatie in de Gang Secretarie aan de  noordkant van het Koningsplein) een portretfoto te laten maken voor zijn carte de visite. Ook al werden deze kaartjes hartstochtelijk verzameld, fotografie was in die tijd bepaald geen sinecure. Alleen de blanke Bataviase elite kon zich deze opwindende nieuwigheid veroorloven. Volgens een contemporaine krantenadvertentie moeten geïnteresseerden maar liefst f 20,- per foto-afdruk neerleggen, dat is omgerekend zo’n € 200,-. Weliswaar zal deze prijs binnen enkele jaren door de al snel opkomende concurrentie meer dan gedecimeerd worden, maar Berthe zou zulke bedragen sowieso nooit hebben kunnen betalen. Zij was nog maar enkele jaren daarvoor volkomen berooid uit Noord-Amerika overgekomen en vooralsnog aangewezen op de hulp van haar half geliefde, maar door zijn losse levenswandel ook half verfoeide stiefbroer.

Een indringende blik

Ondanks dit alles is er nu bij Berthes directe afstammelingen in Nederland een originele Woodbury & Page-carte de visite opgedoken. Dit mag een klein mirakel genoemd worden, een verschijnsel dat de virulent anti-rooms-katholieke Berthe waarschijnlijk niet als zodanig had weten te waarderen. Het haarscherpe fotoportretje (12,5-15 cm) is ongekleurd, ongetiteld en ongedateerd.

Als de door familie-archivaris Julius Paul Barth (1910-‘94) geschreven datum (‘1878’) op de achterkant van het visitekaartje correct is, zou de foto gemaakt kunnen zijn naar aanleiding van Berthes eenenzestigste verjaardag op 12 oktober van dat jaar. Het portret wordt hier voor het eerst afgebeeld. Berthe (door Julius Paul ‘Bartha’ genoemd, haar doopnaam), draagt nu, heel modern, niet langer een prangend korset zoals dat onder haar kleding was te ontwaren op de Olland-foto van zo’n twintig jaar eerder, maar een ruimvallend en comfortabel manteltje, dat is afgezet met een fraai zogenoemd passement, handgeborduurd met florale motieven. Rond de hals beschermt de wat losse ruche van de chemise het kostbare bovenkleed. Op de foto oogt Berthe frêle, bijna meisjesachtig.

Wie echter langer haar enigszins scheefhoekige blik durft te pareren zal merken dat deze steeds helderder lijkt te worden, opmerkzamer en zelfs indringender. Is dit illusie, omdat wij terugblikkend weten hoeveel dierbaars zij in haar leven heeft moeten achterlaten en hoe zij deze verliezen door stugge volharding toch te boven is gekomen? Maar er zijn ook duidelijker aanwijzingen voor een zekere standvastigheid. Slechts enkele jaren voordat deze foto door de firma Woodbury & Page genomen werd, krijgt Berthe bezoek van de rijke, onafhankelijke Engelse wereldreizigster Marianne North. Deze schrijft in haar postuum uitgegeven Recollections of a Happy Life dat ze weliswaar geschokt is door de armoedige staat waarin ‘madame Van Nooten’ verkeert, maar dat Berthe ‘interesting and most enthousiastic’ is en onvermoeibaar vertelt over haar botanische werk. Dit delicaat ogende dametje is heel wat veerkrachtiger dan men op het eerste gezicht zou denken.

Trouble in Paradise

Twintig jaar hiervoor, in de paradijselijke hof van Weltevreden waarmee deze beknopte Javaanse kroniek begon, blijkt intussen niet alles pais en vree. Berthe krijgt bonje met haar schuinsmarcherende halfbroer en diens eigenzinnige maîtresse. Na hoogoplopende ruzies vertrekt zij begin 1860 uit de Gang Scott en verhuist naar Buitenzorg (Bogor), zo’n zestig kilometer ten zuiden van Batavia, richting de koelere bergen van het Javaanse binnenland. Daar zal zij vanaf het einde van dat jaar aan de Grote Postweg opnieuw een bescheiden ‘opvoedings-Inrigting’ starten ‘voor [twaalf] meisjes van den beschaafden stand’, voor de vijfde en laatste keer in haar leven. Pal aan de overkant van de straat ligt de vermaarde plantentuin waar zij inspiratie opdoet voor haar monumentale Java-boek. Het voorwoord hiervan schrijft zij al in juli 1862 maar het werk zal pas in 1863-’64 te Brussel gepubliceerd worden. In 1873 verkast Berthe opnieuw, ditmaal definitief, naar Selipi, ten westen van Batavia. Haar tweede dochter Julia Bertha, die net als Maria Philippina zo’n grote steun was geweest op de meisjesschool in de Gang Scott, zal al op jonge leeftijd in 1874 overlijden. Dit is voor Berthe (zowel getroost als gekweld door haar geloof) aanleiding om een aangrijpende zedenschets en bijpassend tranentrekkend treurgedicht te schrijven. Deze worden beide in 1876 onder het pseudoniem ‘B.’ te ‘Java’ gepubliceerd in het te Amsterdam verschijnende Evangelisch Jaarboekje Magdalena. De baten van deze protestantse almanak kwamen ten goede aan de Vereeniging het Asyl Steenbeek te Amsterdam. Dat tehuis was ooit opgezet ter ‘opbeuring’ van ‘boetvaardige’ en tot ‘christelijke inkeer’ gekomen ‘gevallen vrouwen’, dat wil zeggen, ex-prostituees, zoals, volgens kwade roomse tongen, Jezus’ eigen echtgenote, de lichtzedige Maria Magdalena.

Epiloog

Christenen of ketters, heiligen of hoeren, in het aangezicht van God is iedereen gelijk, alhoewel sommigen gelijker blijken dan anderen. Ondanks, of juist vanwege, haar literaire aspiraties zou zelfs de devote Berthe net als vrijwel elke andere aardse ziel binnen enkele generaties volkomen vergeten zijn, ware het niet dat zij verantwoordelijk is voor een van de mooiste Indische florilegia van de negentiende eeuw, het anno 2015 nog steeds even zeldzame als peperdure Fleurs, fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java. Samen met de nu ontdekte en hier gepubliceerde originele Woodbury & Page-foto heeft zij daarmee alsnog de eeuwigheid verworven waar zij haar leven lang intens naar verlangde, alhoewel op een andere manier dan zij zich waarschijnlijk had voorgesteld.

Ook Woodbury’s aardse bestaan zal niet verlopen zoals hij stellig nog hoopte toen hij als jong, gezond en succesvol society-fotograaf aan het vorstelijke Koningsplein resideerde. Nadat hij is geremigreerd naar Europa blijkt hij ongeneeslijk ziek te zijn. Walter besluit het onvermijdelijke einde niet af te wachten en tijdens een korte, al te korte vakantie samen met twee van zijn dochters in de Engelse badplaats Margate overlijdt de ondertussen berooid, versleten en wanhopig geraakte uitvinder van de geliefde woodburytype in 1885 aan een zelf-toegediende overdosis van het verslavende kalmeringsmiddel laudanum. Zover heeft de eveneens door het leven beproefde Berthe het nooit laten komen. In de Préface draagt zij haar Javaanse bloemenboek niet alleen op aan Sophie, de onbestorven Koningin der Nederlanden, maar met name ook aan haar andere seksegenoten, haar lotgenoten, bondgenoten, aan alle zorgzame, nederige, maar ook manmoedige, krachtige en volhardende vrouwen van deze wereld.

x

x

Dit artikel werd eerder, met voetnoten, gepubliceerd in het Magazijn van Natuurlijke Historie, van David Coppoolse

 

Bibliografie:

Algemeen verslag van den staat van het schoolwezen in Nederlandsch-Indië. a. voor Europeanen en inlandsche christenen opgemaakt door de Hoofd-commissie van onderwijs. b. voor inlanders, opgemaakt ter Algemeene Secretatie. Afgesloten onder Ultimo 1858. Batavia: Lange & Co, 1859.

“B. [te] Java.” [= Berthe Hoola van Nooten]: ‘Vreugde en droefheid’ in: Magdalena Evangelisch Jaarboekje uitgegeven ten voordeele van het Asyl Steenbeek [etc]. 24ste Jaargang. Amsterdam: W.H. Kirberger, 1876.

Barth familiearchief, Amsterdam [ongepubliceerd].

Bataviaasch Handelsblad. Aº. 1860. No. 79. Woensdag 3 October. Derde Jaargang.

BEAUVOIR, le Comte de: Java, Siam, Canton. Voyage autour du Monde. Paris: E. Plon et Cie, 1867.

BRETON DE NIJS, E. [= Rob Nieuwenhuys]: Batavia koningin van het oosten. ‘s-Gravenhage: Thomas & Eras Uitgevers, 1976.

BRUGMANS, I.J.: Geschiedenis van het onderwijs in Nederlandsch-Indië. Groningen – Batavia: Wolters’ Uitgevers-maatschappij, 1938.

BUITENWEG, Hein: De laatste tempo doeloe. Katwijk: Servire, 1964.

CALISCH, N.S.: Liefdadigheid te Amsterdam. Overzicht van al hetgeen er in Amsterdam wordt verricht, ter bevordering van de stoffelijke, zedelijke en godsdienstige belangen, voornamelijk der minvermogenden en behoeftigen. Amsterdam: M. Schooneveld en Zoon, 1851.

COUPERUS, Louis: Oostwaarts. Den Haag: Leopold, 1924.

GEVERS DEYNOOT, W.T.: Herinneringen eener reis naar Nederlandsch Indië in 1862. ‘s-Gravenhage: Nijhoff, 1864.

[HAAN, H. de]: Oud Batavia Gedenkboek. Uitgegeven door het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen naar aanleiding van het driehonderdjarig bestaan der stad in 1919. Batavia: G. Kolff & Co, 1922 (twee tekstdelen en een Platen Album).

HAASSE, Hella S.: ‘Beelden die me begeleiden. Hella S. Haasse over de fotoboeken van Rob Nieuwenhuys. [red.] Peter van Zonneveld’. Indische Letteren Jaargang 15. Alphen aan den Rijn: Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde,  2000.

HOHÉ, Madelief & Ileen MONTIJN: Romantische mode. Zwolle: Waanders, 2014.

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 10 januari 1855 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 9 juni 1855 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 31 augustus 1855 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 10 mei 1856 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 7 september 1856 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 9 december 1856 (originele brief): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC) (gepubliceerd ophttp://davidcoppoolse.com/2014/10/28/my-dear-friend-een-javaanse-hartekreet-ontcijferd/ ).

HOOLA VAN NOOTEN aan John Dunlap 24 augustus 1857 (originele brief, ongepubliceerd): Berthe Hoola van Nooten to J.G. Dunlap, 1854-’59, John G. and Beatrice A. Dunlap family correspondence, Louisiana Research Collection, Louisiana Research Collection, Louisiana, Tulane University (USA) (LaRC).

HOOLA VAN NOOTEN, Berthe: Fleurs, fruits et feuillages choisis de la flore et de la pomone de l’Île de Java peints d’après de nature par madame Berthe Hoola van Nooten. Ouvrage dédié à sa majesté [sic] la reine de Hollande. Bruxelles: Émile Tarlier, Montagne de L’Oratoir, 5, 1863 [-’64] (2de editie Severeyns 1866, 3de editie Merzbach & Falk [1881]).

Java-Bode. Nieuws- Handels- en Advertentie-blad voor Nederlandsch-Indië. Ao. 1857. Woensdag 18 Februarij. No. 14.

Java-Bode. Nieuws- Handels- en Advertentie-blad voor Nederlandsch-Indië. Ao. 1857. Woensdag 1 April. No. 26.

Java-Bode. Nieuws- Handels- en Advertentie-blad voor Nederlandsch-Indië. Ao. 1857. Zaturdag 18 julij. No. 57.

Magdalena. Evangelisch Jaarboekje uitgegeven ten voordeele van het Asyl Steenbeek onder redactie van J.A. Schuurman Johsz. en L.R. Beynen. 24ste Jaargang 1876. Amsterdam: W.H. Kirberger, [1876].

MERRILLEES, Scott: Batavia in Nineteenth Century Photographs. Singapore: EDM Editions Didier Millet, 2010.

Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indie uitgegeven door de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indie deel XXVI zesde serie deel I. Batavia: H.M. van Dorp, & ’s Gravenhage: Martinus Nyhoff, 1864.

NIEUWENHUYS, Rob: Baren en oudgasten. Tempo Doeloe- een verzonken wereld. Fotografische documenten uit het oude Indië 1870-1920. Amsterdam: Querido, 1981.

NIEUWENHUYS, Rob: Komen en blijven. Tempo doeloe – een verzonken wereld. Fotografische documenten uit het oude Indië 1870-1920. Amsterdam: Querido, 1982.

NORTH, Marianne: Recollections of a Happy Life. London: MacMillan, 1893 [postuum gepubliceerd in 2 delen, in 1894 verscheen een derde deel als Further Recollections].

OLIVER, Barrett: A History of the Woodburytype. Nevada City, California: Carl Mautz Publishers, 2006.

SCHENDEL, Arthur van: Jeugdherinneringen. Een document. Amsterdam: Meulenhoff, 1989.

TOEKAN POTRET. 100 jaar fotografie in Nederlands Indië 1839-1939. Amsterdam: Fragment Uitgeverij & Rotterdam: Museum voor Volkenkunde, 1989.

VELDE, C.W.M. van de: Gezigten op Neerlands Indië naar de natuur geteekend en beschreven. Amsterdam: Frans Buffa en Zonen, [1844-’45].

VROMAN, Leo: ‘Warm, rood, nat en lief.’ Het levensverhaal van de dichter, schrijver, wetenschapper en tekenaar. Amsterdam: Uitgeverij Contact, 1994.

WACHLIN, Steven: Woodbury & Page. Photographers Java. Leiden: KITLV Press, 1994.

[ZOETE, Johan de, red.] De techniek van de Nederlandse boekillustratie in de 19de eeuw. Kerstnummer Grafisch Nederland 1995. Amstelveen: Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen / Grafische Cultuurstichting KVGO, 1995.