Java Post

Tentoonstelling en boek Dossier Indië van Thom Hoffman waren een groot succes. Maar er was ook kritiek, zo blijkt. Na een klacht van een bezoeker stelden externe deskundigen allerlei onjuistheden vast. Het duurde een jaar voor die allemaal waren hersteld.

Het Wereldmuseum in Rotterdam, aan de Maas

Door Gertjan van Schoonhoven

Wie sprak er niet die dag, in de statige Balzaal van het Wereldmuseum in Rotterdam? De gastconservator zelf: acteur, fotograaf, journalist en Indië-kenner Thom Hoffman (63). Stijn Schoonderwoerd (54), directeur van het Wereldmuseum, en van diens samenwerkingspartner, het Nationaal Museum van Wereldculturen. En, tot slot, de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zelf, Ingrid van Engelshoven (D66).

Zij en een zaal vol genodigden woonden op dinsdag 1 oktober 2019 in de voormalige sociëteit van de Koninklijke Yachtvereniging (1851) de opening bij van Hoffmans historische fototentoonstelling Dossier Indië. Voor alle drie een belangrijk moment. Voor Hoffman in de eerste plaats. Hoewel geen historicus, houdt hij zich al meer dan twintig jaar bezig met Nederlands-Indië. Dit was de kroon op zijn werk. Voor de tentoonstelling en zijn fotoboek Een verborgen geschiedenis. Anders kijken naar Nederlands-Indië had hij mogen schatgraven in talloze belangrijke fotocollecties. Niet alleen wilde Dossier Indië het eerste overzicht in beeld zijn van 150 jaar koloniale geschiedenis. Hoffman wilde bezoekers en lezers ook ‘anders’ naar die geschiedenis laten kijken. Geen tempo doeloe-blik, maar kritisch. Vanuit een hedendaags, postkoloniaal perspectief, met de nadruk op de ‘grimmige’ realiteit van het kolonialisme. Lees verder →

Uitputtende biografie van Wim van den Doel over arabist en avonturier Christiaan Snouck Hurgronje.

Bezoek aan de Universiteit Leiden van kroonprins Sa’ud van Saudi-Arabië, met v.r.n.l. Dr G.F. Pijper, Dr Nidhat, onderminister van Buitenlandse Zaken Fu’ad Hamza, de prins, prof. C. Snouck Hurgronje, prof. A.J. Wensick en twee lijfwachten, 1935. [KITLV]

Door Abdelkader Benali

Het leven van Christiaan Snouck Hurgronje zou als een avonturenroman verteld kunnen worden. Geboren uit een buitenechtelijke relatie, cum laude afgestudeerd in de arabistiek aan de Leidse universiteit koos deze briljante jongeman ervoor om zo op te gaan in de islamitische cultuur dat hij door kon gaan voor moslim in Mekka.

Het onderzoek aldaar beschreef hij in een meeslepend boek, waarna hij zich meldde bij het koloniale bestuur in Nederlands-Indië. Daar zet hij zijn onderzoeksdrift naar de lokale bevolkingen in om leger en koloniaal bestuur de middelen in handen te geven om hun gezag te vestigen, onder andere op Atjeh. Ondertussen trouwde hij met een Indonesische vrouw om na zeventien jaar afscheid te nemen van de Archipel en zijn wetenschappelijke loopbaan voort te zetten aan het Leidse Rapenburg. Zijn Indonesische kinderen zou hij nooit meer zien. Lees verder →

RECENSIE. De nieuwe Jan Brokken is niet zozeer een relaas over een Hollands echtpaar in de nadagen van Nederlands-Indië, als wel een zoektocht naar de levendige jonge vrouw die zijn moeder ooit was voordat ze in 1949 getraumatiseerd naar Nederland kwam.

Door Michel Krielaars

Olga en Han Brokken

Nergens zoveel geleden, nergens zo intens geleefd. Dat zei de moeder van Jan Brokken eens tegen hem, toen ze het heel even kregen over de veertien jaar dat ze in Nederlands-Indië had gewoond. Aan boord van de SS Van Oldenbarnevelt was ze er in 1935 met haar man naartoe gereisd. In een tweedeklashut, want ze waren tenslotte geen rijke planters, maar zendelingen.

Eenmaal op Java aan wal gegaan brachten de 25-jarige predikant Han Brokken en zijn twee jaar jongere vrouw Olga eerst vijf maanden in Batavia door en daarna zes weken in Buitenzorg, waar Han bijscholing kreeg in de islam, de belangrijkste godsdienst in de Indische archipel. Vervolgens reisden ze naar Makassar op Celebes, waar Han beroepen was om de ‘inlanders’ beschaving bij te brengen. Na verloop van tijd zag hij de onzin van die missie in en kreeg hij bewondering voor die inlandse beschaving. Zo schreef hij aan een vriend over de moslimbevolking: ‘Ik heb het voorrecht in te zien dat mijn geloof armzalig is vergeleken bij wat Mohammedanen aan geloof bezitten.’ Lees verder →

In Indonesië is weinig discussie over het slavernijverleden. Slaafgemaakten leken meestal op de lokale bevolking en vrijgemaakt gingen zij makkelijk op in de maatschappij.

Untung Surapati, de latere nationale held van Indonesië, links in de schaduw achter zijn bezitter, Pieter Cnoll en diens gezin en nog een tot slaaf gemaakte bediende. Schilderij van Jacob Coeman uit 1665. [Collectie Rijksmuseum]

Door Annemarie Kas

Soms ziet Thea Jonathans de geschiedenis terug in iemands gelaatstrekken of aan zijn karakter. „Aan de vorm van een neus of gezicht kun je zien, hee, die komt uit Bengalen. Zijn voorouders moeten Indiërs geweest zijn.” Maar zéker weten doen ze niets over hun afkomst, vertelt de oude dame. „We gissen maar wat.”

Thea Jonathans, ze is tachtig jaar, vertelt over de slavernijgeschiedenis van Depok, een voorstad ten zuiden van Jakarta die in de loop der jaren aan de hoofdstad is vastgegroeid. Haar huis doet ook dienst als openlucht-café en het staat er vol met Nederlandse prullaria. Aan de muur hangt een houten vitrine met keramieken grachtenpandjes, in de kast staan asbakken met ‘Holland’ erop en ouderwetse koffiebussen van Douwe Egberts. Deze grond is ooit aan de Jonathansen nagelaten door ex-slavenhouder Cornelis Chastelein. Lees verder →

Op 19 februari 1942 voerden de Japanners twee luchtaanvallen uit op Darwin en werd het vaste land van Australië voor het eerst sinds de blanke nederzetting door het buitenland aangevallen.

Het bombardement op Darwin

Door Neil Sharkey

Admiraal Chūichi Nagumo (1887 – 1944), het brein van de Pearl Harbor-aanval op 7 december 1941, plande de Darwin-invallen, waarbij 54 landbommenwerpers en 188 vliegtuigen werden gelanceerd vanaf vier vliegdekschepen in de Timorzee. De Japanners, die zich voorbereidden om Timor binnen te vallen, vermoedden terecht dat een ontwrichtende luchtaanval op de basis van Darwin elk geallieerd tegenoffensief zou hinderen. Lees verder →

Niets deugde in de kolonie. De natuur was lelijk, het voedsel was smurrie, de hitte niet te verdragen, de Indische vrouwen oppervlakkig en berekenend, en de koloniale blanke Indischman een patser en een ordinaire schuinsmarcheerder. Aldus Bas Veth, de schrijver  van ‘Het leven in Nederlandsch-Indië’ (1900). Hans Vervoort gaat op zoek naar de man achter de schrijver.

Door Hans Vervoort

Bas Veth (1860-1922)

Zelden heeft een boek zoveel opschudding verwekt als Bas Veth’s in 1900 gepubliceerde Het Leven in Nederlandsch-Indië, waarin hij getuigde van zijn haat voor alles wat de kolonie hem geboden had in de twaalf jaar dat hij er verbleef als handelaar in ongeregeld goed, van 1879 tot 1891.

Negen jaar later barstte zijn vulkaan open en vulde hij 255 pagina’s met haat en vervloeking.

Niets deugde in de kolonie. De natuur was lelijk, het voedsel was smurrie, de hitte niet te verdragen, de Indische vrouwen oppervlakkig en berekenend, en de koloniale blanke Indischman een patser en een ordinaire schuinsmarcheerder.

De eerste indruk die de kolonie op hem maakte was overweldigend meldt hij eerlijk in het boek:

‘Die eilandjes voor Padang! Dicht-groene palmbosschen, door fel-gelen strandrand gescheiden van de bekoorlijke diepblauwe zee. En een klein hutje, verscholen in de schaduw van de overbuigende palmbladeren. En een schuitje, klein, met vlerkjes links en rechts, om licht te dobberen op de golven, drijft, voortgestuwd met pagaaien, bewogen door naakte, bruine armen, op den immensen oceaan.’

Maar na 12 jaar verblijf in de tropen is er niets meer over van die bewondering:

‘Het indische landschap geeft geen vreugde. (…) De Europeaan krijgt, levende in die natuur van troostelooze, eentonige en eenzelvige grootheid, onweerstaanbaren lust er uit te vliegen om weer te kunnen zien hoe in ’t voorjaar de europeesche natuur vol lachen en jolen en pret ontwaakt, – hij verlangt innig naar de groene weiden en de weidenbloemen, naar ’t teere, jonge bladgroen, dat zoo lief de bosschen tint, naar een frisschen wind, die mooie, volle wolken levendig doet voorbijdrijven en ’t water van de plassen zoo keurigjes rimpelt, naar de vogels die zingen in de lucht, naar de vroolijke kleuren der velden en der mooie koeien en kalveren die er grazen, naar de herfst-nuances, naar den winter met zijn kale boomen en zijn sneeuw en zijn vorst.’ Lees verder →

De Nederlandse regering is gevallen. Officieel heet het vanwege de gevolgen van de kindertoeslagaffaire, in de media is echter sprake van ‘gebrek aan menselijke maat’.

Witte Sociëteit, Medan

Door Bert Immerzeel

Het ís wat met die menselijke maat. Ook in Indische kring wordt daarover al decennia lang geklaagd. Dat het echter iedereen kan treffen bewijst het volgende.

De oorlogsgeschiedenis van de Duitsers in Nederlands-Indië is wel zo´n beetje bekend, dat wil zeggen dat de meesten van u wel weten dat de Duitsers, en iedereen die daarvoor door zou kunnen gaan, in mei 1940 door het gouvernement werd geïnterneerd. En ook dat de selectie van de personen die voor internering in aanmerking kwamen niet zo nauwkeurig was. En waarschijnlijk weet u ook dat honderden van die ‘vijandelijke onderdanen’ omkwamen aan boord van de Van Imhoff, toen dit schip als laatste van drie in januari 1942 op weg naar Brits Indië door de Japanners werd gebombardeerd.

Fritz Schild

Eén van deze ‘vijandelijke onderdanen’ was de 20-jarige Fritz Schild. Zijn vader, chefkok van de Witte Sociëteit in Medan, was in 1913 uit Duitsland in Indië terechtgekomen en had zich daar zó senang gevoeld dat hij er voor altijd zou blijven. Hij huwde er een Indisch meisje en kreeg samen met haar vijf kinderen. Fritz, de oudste, had ook interesse in het vak van zijn vader, en hielp hem in de keuken. Lees verder →

De Nederlands schout-bij-nacht Karel Doorman verwierf grote bekendheid door de Slag in de Javazee (1942) waarbij hij het leven liet. De Koninklijke Marine vernoemde maar liefst vier keer een schip naar de schout-bij-nacht die postuum werd onderscheiden met de Militaire Willemsorde vanwege zijn betoonde moed. Over het leiderschap van Doorman is in de Nederlandse historiografie vooral positief geschreven, terwijl Amerikaanse auteurs vaak juist negatief over hem oordeelden. In onderstaand artikel staan P.C. Boer en R. Enthoven stil bij de persoon Karel Doorman en de invloed van de Koninklijke Marine op de beeldvorming rond zijn persoon. De auteurs concluderen dat een te rooskleurig beeld is geschetst.

Karel Doorman [NIMH]

Door P.C. Boer en R. Enthoven

Schout-bij-nacht Karel Doorman was van 2 februari tot zijn vermissing op 28 februari 1942 commandant van de in voormalig Nederlands-Indië gestationeerde geallieerde Combined Striking Force. Er bestaat in Nederland waardering voor het optreden van de Koninklijke Marine in de strijd om Nederlands-Indië in 1941-1942. Dat komt mede door de gedachte dat schout-bij-nacht Doorman en de commandant van de kruiser De Ruyter kapitein-luitenant ter zee Eugène Lacomblé bij de slag in de Javazee op 27-28 februari 1942 met de De Ruyter ten onder zouden zijn gegaan. Dit in lijn met een eeuwenoude traditie van de Koninklijke Marine. In 1942 was er nog geen duidelijkheid over hun lot. Alle opvarenden van vlaggenschip De Ruyter waren omgekomen of door de Japanners krijgsgevangen genomen.

Het Nederlandse kabinet in Londen besloot om Doorman bij Koninklijk Besluit van 5 juni 1942 postuum de onderscheiding van ridder der 3e klasse der Militaire Willemsorde te verlenen vanwege zijn bekwame en stoutmoedige inzet van het geallieerde eskader op 27 februari 1942. Bij Koninklijk Besluit van 28 mei 1949, werd Lacomblé postuum de onderscheiding van ridder der 4e klasse der Militaire Willemsorde verleend. Als argumentatie wordt daarbij onder andere aangevoerd dat sprake was van: ‘…een bezielend voorbeeld aan de bemanning … door haar op te dragen het zinkende schip met de gewonden te verlaten, doch zelf aan boord te blijven, waardoor hij met het schip ten onder is gegaan’.

In juni 1942 werd nog niet over de doodsoorzaak van Doorman gerept, dat deed de Koninklijke Marine al wel onomwonden in de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog. Lees verder →

Kroon van de sultan van Banten, zestiende eeuw. [Collectie Museum Nasional Indonesia, Jakarta. E 619]

Door Caroline Drieënhuizen

Vlak voor Kerstmis 1899 werd het nieuws bekend: de maand ervoor was in Surabaya een stokoude man in ballingschap overleden. Ruim honderd jaar oud, beweerden de Europese kranten in Nederlands-Indië.[i] Zijn vermeldingswaardigheid ontleende hij aan zijn voormalige status: hij was de laatste door erfopvolging rechtmatige sultan van Banten, door Nederlanders meestal ‘Bantam’ genoemd.

In 1832 was sultan Muhammed Shafiuddin (1801-1898)[ii] door het Nederlandse gouvernement naar Surabaya, op Oost-Java, verbannen nadat gouverneur-generaal Daendels in 1808 het onafhankelijke sultanaat had opgeheven en Raffles, de Britse gouverneur van Java tussen 1811 en 1815, de sultan had gedwongen zijn troon op te geven, omdat de familie steeds in verzet was blijven komen.

De plaats in West-Java was in deze periode praktisch volledig verwoest: historici Martijn Eickhoff en Marieke Bloembergen noemen het een modern Carthago.[iii] Als genoegdoening voor de sultans verbanning en volledig inbeslagname van zijn bezittingen, kregen hij en zijn zonen van de koloniale regering een geldelijke ondersteuning.[iv] Lees verder →

Herinnering aan den kerstavond 1935 ten huize van de familie F. Hartman, Lebong Donok, Zuid-Sumatra. [TM-60035564]

Voor velen is het jaar 2020 een jaar om snel te vergeten. Te veel twijfels, te veel beperkingen. Toch hebben we ook weer veel geleerd. Wat Indië betreft, de discussies over de Jan Pieterszoon Coen, het kolonialisme en de roofkunst, dit jaar zo belangrijk, zijn nog lang niet afgelopen. Het volgend jaar gaan we daarmee weer gewoon verder, maar er zullen zich zeker ook nieuwe onderwerpen aandienen.

De Java Post volgt alles op de voet.

De ijverige eenmansredactie wenst zijn lezers bijzonder plezierige feestdagen en een gezond nieuw jaar! Selamat tahun baru!