Het Comité Nederlandse Ereschulden, dat opkomt voor slachtoffers van Nederlands kolonialisme, heeft aangifte tegen het Rijksmuseum in Amsterdam gedaan vanwege discriminatie en groepsbelediging. Aanleiding is het gebruik van de term ‘bersiap’ in de tentoonstelling Revolusi! over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Volgens de stichting is deze term racistisch en stigmatiserend.
Behalve tegen het museum zelf is er ook aangifte gedaan tegen museumdirecteur Taco Dibbits en curator Harm Stevens. De aangifte is vandaag online ingediend, zegt Jeffry Pondaag van het Comité.
Als gastcurator van een tentoonstelling over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd voert historicus Bonnie Triyana verhitte discussies in het Rijksmuseum. Zijn standpunten staan soms lijnrecht tegenover die van de Nederlanders.
Bonnie Triyana is historicus en hoofdredacteur van onlinetijdschrift Historia. Beeld Linelle Deunk.
Door Michel Maas
Historicus Bonnie Triyana (42) was nog niet geboren toen de geschiedenis waarover hij spreekt zich voordeed. Zelfs zijn vader was er toen nog niet. Zijn grootvader was erbij en vocht tegen de Nederlanders in wat ze in Indonesië de revolusi noemen. Het is tevens de titel van de tentoonstelling die in februari in het Rijksmuseum te zien is, waaraan Triyana als gastcurator meewerkt.
De revolusi, de vrijheidsoorlog die woedde van 1945 tot 1949, is alweer twee generaties geleden en dat schept een rustgevende afstand tot het onderwerp, zou je zeggen. Het is in ieder geval lang genoeg om niet zoveel last meer te hebben van de trauma’s van toen, en kort genoeg om nog van zijn grootouders te kunnen horen wat er destijds is gebeurd. Maar Triyana ziet alweer een nieuwe generatie historici opkomen die weer heel anders naar de historie kijkt, ‘humanistischer’ en met meer vrijheid. Dat houdt hem wakker en het houdt hem scherp, en het levert het bewijs dat de geschiedenis, en de revolutie, nooit is afgelopen.
Nederland en Indonesië hebben een gedeeld verleden, maar verschillende geschiedenissen. In een enquête van de Volkskrant en geschiedenissite Historia noemen Indonesiërs hoofdrolspelers waar bijna geen Nederlander van heeft gehoord.
Door Noël van Bemmel
Het is geen onderwerp dat gezellig ter sprake komt met Indonesiërs tijdens het surfen op Bali of het beklimmen van de Borobudur op Java: wat is volgens jullie de zwartste bladzijde uit onze koloniale geschiedenis? Denk je dan aan de genocide op de Banda-eilanden, of de gedwongen aanplant van gewassen in de 19de eeuw? Het Nederlandse militaire ingrijpen – de ‘politionele acties’ – na de Tweede Wereldoorlog?
Vraag een Indonesiër naar de belangrijkste Nederlander uit dat beladen verleden en hij zegt waarschijnlijk: Johannes van den Bosch, een gouverneur-generaal van wie bijna geen Nederlander heeft gehoord. Vraag naar de belangrijkste Indonesiër uit die tijd en de Javaanse prins Diponegoro drijft boven – nationale held in eigen land, onbekend in Nederland. Het illustreert hoever de geheugens uit elkaar lopen als het gaat over de koloniale tijd in Indonesië.
In een opiniestuk betoogde een gastconservator van het Rijksmuseum dat de term Bersiap racistisch is. Directeur Taco Dibbits neemt daar afstand van. „Wij ontkennen op geen enkele wijze het geweld en het leed.”
Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbets. Foto NRC/Inge van Mill.
Door Bart Funnekotter
Taco Dibbits wil meteen aan het begin van het gesprek duidelijk gezegd hebben: het Rijksmuseum doet de term ‘Bersiap’ niet in de ban. En die term is ook niet racistisch, aldus Dibbits. Het museum was deze week het middelpunt van een rel nadat Bonnie Triyana, een Indonesische gastconservator van de binnenkort te openen tentoonstelling ‘Revolusi, Indonesië onafhankelijk’, een opiniestuk in NRC had gepubliceerd. Daarin schreef hij dat „het team curatoren besloten [heeft] om het woord Bersiap niet te gebruiken als gangbare term die verwijst naar de gewelddadige periode in Indonesië tijdens de revolutie”. Reden: als het begrip „in zijn algemeenheid” wordt gebruikt, heeft het „een sterk racistische lading”.
De term Bersiap (letterlijk: ‘wees paraat’) staat in Nederland voor de fase (eind 1945-begin 1946) in de Indonesische revolutie waarin vele duizenden (Indische) Nederlanders, Chinezen en van ‘collaboratie’ verdachte Indonesiërs werden vermoord. Triyana vindt echter dat deze periode niet los gezien kan worden van al het geweld tijdens de revolutie – en dat daarom dus de term Bersiap niet meer gebruikt kan worden.
Zijn artikel leidde tot ophef in de Nederlands-Indische gemeenschap, aangifte bij de politie en Kamervragen. Dibbits, directeur van het Rijksmuseum, wil de gemoederen tot bedaren brengen. Hij geeft samen met conservator Harm Stevens tekst en uitleg en kiest daarbij zijn woorden zorgvuldig. Sommige antwoorden leest hij deels voor van papier.
De term ‘Bersiap’ is te generaliserend om te gebruiken als naam voor de periode na de Japanse capitulatie. Volgens Bonnie Triyana heeft de term daardoor een racistische lading.
Oorspronkelijk bijschrift: ‘We leven in Bersiap-tijd, de tijd waarin gevochten werd om de onafhankelijkheid van Indonesië. Ieder contact met de Nederlandse vijand werd de betrokkenen noodlottig. Het verhoor loog er niet om. Het oordeel stond tevoren vast.’ (foto ANP)
Door Bonnie Triyana
Voor de tentoonstelling ‘Revolusi, Indonesië onafhankelijk’, die volgende maand geopend wordt in het Rijksmuseum te Amsterdam, heeft het team curatoren besloten om het woord bersiap niet te gebruiken als gangbare term die verwijst naar de gewelddadige periode in Indonesië tijdens de revolutie (1945-1950). Waarom niet? Wat is het achterliggende probleem met deze term die veel meer Nederlanders kennen in vergelijking met Indonesiërs?
Curatoren gebruiken bij de aankomende expositie over de Indonesische revolutie ‘Bersiap’ niet omdat die racistisch zou zijn.
Republikeinse tekst op gebouw in Batavia, eind 1945.
De term ‘Bersiap’ voor de uiterst gewelddadige periode in Indonesië na de Japanse capitulatie wordt niet gebruikt bij de expositie Revolusi Indonesië onafhankelijk in het Rijksmuseum. Bonnie Triyana, gastcurator van het museum, schrijft in een opiniestuk – reeds online, woensdag op papier – dat de term een „sterk racistische lading” heeft. Triyana: „[..] bij het begrip ‘bersiap’ [worden] altijd primitieve, ongeciviliseerde Indonesiërs als daders van de gewelddadigheden […] opgevoerd, wat niet geheel vrij is van rassenhaat”.
Gedwongen arbeid leidde in de negentiende eeuw op het eiland Java tot aanzienlijke oversterfte onder de plaatselijke bevolking.
Onder het toeziend oog van een Nederlandse opzichter plukken Javaanse vrouwen koffie. Foto: Collectie Stichting Nationaal Museum van Wereldculturen (CC BY-SA 3.0)
Door Bart Funnekotter
Het Cultuurstelsel heeft op het Indonesische eiland Java tussen 1834 en 1879 geleid tot een aanzienlijke extra sterfte onder de bevolking. Historici van de Wageningen Universiteit en de Universiteit Utrecht concluderen dat een toename van het aantal mensen dat er gedwongen arbeid moest verrichten, leidde tot een toename in het aantal sterfgevallen. In 1840, op het hoogtepunt, stond een toename van elke duizend gedwongen arbeiders gelijk aan dertig extra sterfgevallen per jaar. De onderzoekers publiceerden hun bevindingen maandag in The Journal of Economic History.
Eén van de allereerste lezers van Java Post, Jan Somers, heeft afscheid van ons genomen. Zijn nalatenschap is echter onuitwisbaar.
Jan Somers, 2021. Foto NRC/Frank Ruiter.
Door Bert Immerzeel
Jan Somers reageerde voor het eerst op een artikel in de Java Post in 2010. Want ja, ook híj wist wel iets van wat er tijdens de oorlogsjaren in Soerabaja was gebeurd. Duizenden reacties van zijn hand zouden nog volgen, niet alleen in de Java Post, maar ook op het weblog Indisch4ever. De eerste maanden nog onder het wat strenge ‘mr.dr.ing. J.A. Somers’, maar al heel snel onder het meer informele ‘Jan Somers’. Aan zijn kennis van zaken behoefde niet te worden getornd.
Jan Somers wist veel, heel veel. Maar hij had natuurlijk ook veel meegemaakt. Opgegroeid in Soerabaja als zoon van (half-)Madoerese moeder en een Nederlandse marine-officier bracht hij, geregistreerd als Indo-Europeaan, de oorlog door buiten het kamp. Een korte gevangenschap bij de Kenpeitai zou hij later omschrijven als een vervelende episode, zonder traumatische gevolgen. Dat laatste geldt ook voor zijn ervaringen tijdens de bersiapperiode, toen hij in de Werfstraatgevangenis belandde.
In De strijd om Bali belicht Anne-Lot Hoek een onbekende episode uit de dekolonisatiegeschiedenis van Nederlands-Indië. Aan beide zijden werden gruwelijke misdaden begaan.
Eksekusi Letda Reta door kunstenaar Mangu Putra (2014): de executie van zijn oom Anak Agung Alit Reta door het Nederlandse leger in Selat Sangeh in 1946. Foto: Agung Mangu Putra
Door Jeroen van der Kris
Er staan veel gruwelijke verhalen in De strijd om Bali, het boek dat historicus en journalist Anne-Lot Hoek schreef over de dekolonisatieoorlog op het eiland. Een van de gruwelijkste is afkomstig van Feddy Poeteray, oud-soldaat in het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Hij vertelt wat hij en zijn collega’s zeiden als ze Balinezen tegenkwamen met een rood-wit speldje – de kleuren van de Republiek Indonesië: ‘Wat is dat? Opeten! En dan slikten ze zich dood, want dat is een metalen ding met een naald eraan. Als ze het niet deden dan schoten we ze neer.’ Dat konden dus onschuldige burgers zijn.
Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) gaat op aandrang van advocaat Liesbeth Zegveld onderzoek doen naar de toedracht en de nasleep van de ondergang van het vrachtschip Van Imhoff, op 18 januari 1942. Nadat het schip in Indonesische wateren door de Japanse luchtmacht tot zinken was gebracht, liet de bemanning de Duitse opvarenden aan hun lot over. 411 van hen kwamen om het leven. Al in de jaren vijftig merkte de rechtsgeleerde Bert Röling de handelwijze van de Nederlanders aan als oorlogsmisdrijf.
Java Post 