Staatkundige implicaties, juridische complicaties en de Indische rijsttafel markeerden het debat over de Indonesië-oorlog.
Premier Mark Rutte tijdens het debat in de Tweede Kamer over het onderzoek naar de oorlog in Indonesië. [foto Bart Maat]
Door Frank Vermeulen
Het was weer zo’n moment waarop premier Mark Rutte (VVD) het copyright lijkt te hebben. Tijdens het debat in de Tweede Kamer woensdag over de Nederlandse militaire inzet tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog (1945-1950) antwoordde hij ineens op een vraag van Tweede Kamerlid Corinne Ellemeet (GroenLinks): „Even voor de achtergrond. Nederland erkent 17 augustus 1945 volledig en zonder voorbehoud. Wij zien de proclamatie als het historische feit.” Dat leek een cruciaal zinnetje. Want de proclamatie van de Indonesische onafhankelijkheid op 17 augustus 1945 wordt door Nederland sinds 2005 wel „politiek en moreel” erkend. Maar niet juridisch, en dat bleek uiteindelijk toch niet veranderd.
Kamerlid Ellemeet sprak in het debat uitgebreid met Rutte over het gebruik van de term „oorlogsmisdrijf”. GroenLinks vindt dat het kabinet beter die term kan gebruiken dan de formulering „structureel extreem geweld” waaraan Nederlandse militairen zich schuldig maakten. Het gaat onder meer om buitengerechtelijke executies van burgers, plundering, verkrachting en marteling.
Rutte accepteerde de redenering van Ellemeet niet. Tijdens het debat hield hij staande dat de oorlog in Indonesië „juridisch” een binnenlands conflict was. En daarom kan er geen sprake zijn van oorlogsmisdrijven. Want vóór de Geneefse Verdragen van 1949 kenden het strafrecht en internationaal recht geen schendingen van humanitair oorlogsrecht als oorlogsmisdrijf bij een „niet-internationaal conflict”.
Het was een betekenisvol moment in een historisch geladen debat. Het markeerde een voorlopig eindpunt op een weg die in 2016 begon met het besluit van het kabinet-Rutte II om subsidie te verlenen aan een onderzoek naar dat militaire optreden.
‘Structureel extreem geweld’
Vorig jaar februari verscheen uiteindelijk Over de grens, waarin een breed scala van aspecten van die oorlog in Indonesië de revue passeerde. Rutte nam direct de conclusie over dat Nederlandse militairen zich schuldig hadden gemaakt aan „structureel extreem geweld”.
Hij benadrukte dat hij daarmee het standpunt van het kabinet-De Jong uit 1969 terugdraaide. Dat kabinet was tot de conclusie gekomen dat Nederlandse krijgsmacht zich „als geheel in Indonesië correct heeft gedragen”.
Tijdens het debat woensdag bood Rutte namens het kabinet opnieuw excuses aan, aan Indonesië en aan allen in Nederland die door die oorlog waren beschadigd. En hij benadrukte dat de politieke en militaire leiding van toen de meeste blaam treft.
Fracties aan de rechterkant van het politieke spectrum, overigens inclusief het CDA, waren niet tevreden over het historisch onderzoek. In het voetspoor van de kritiek van veteranenorganisaties sprak CDA-woordvoerder Derk Boswijk over de „pijn bij veteranen” die het gevoel hebben te worden weggezet als oorlogsmisdadigers. Hij noemde net als woordvoerders van PVV, FVD, JA21, BBB en Groep-Van Haga het onderzoek van de instituten KITLV, NIMH en NIOD eenzijdig. Er zou te weinig aandacht zijn voor mensenlevens die zijn gered door Nederlandse militairen. Te weinig aandacht voor het Indonesische extreme geweld, met name tijdens de Bersiap.
Eerherstel
Kamerlid Wybren van Haga wilde eerherstel voor de beruchte kapitein Westerling, die hij „een held” noemde. FVD-voorman Thierry Baudet hield een lofzang op het kolonialisme en betreurde het verlies van „Insulinde”. BBB-voorvrouw Caroline van der Plas diende een motie in die betrekking had op de slechte behandeling door de Nederlandse staat van KNIL-militairen, Indische ambtenaren en hun nabestaanden die tijdens de WOII in een Japans kamp hadden gezeten en niet werden gecompenseerd voor misgelopen inkomsten. JA21-woordvoerder Derk-Jan Eppink kwam met een motie over de Indische rijsttafel.
Aan het slot vonden woordvoerders van de meeste fracties het debat niettemin „waardig”.
De emoties die SGP-woordvoerder Roelof Bisschop overvielen toen hij sprak over zijn vader die als dienstplichtige zag hoe een sergeant een Indonesische gevangene doodde, raakten veel deelnemers aan het debat.
Het onderzoek naar deze episode is nu afgerond, maar zoals Rutte vaststelde: „Nederland is nog lang niet klaar met het trauma van deze periode.”
Dit artikel verscheen eerder in NRC, 14 juni 2023
Java Post 
De grootste fout die elke discussie gemaakt wordt, en dat stoort mij vreselijk is het feit dat het om een burgeroorlog ging. Sukarno wilde helemaal nog geen zelfstandigheid. Commies wilde de macht evenzo moslims en Republikeinen. Alles en iedereen vocht om de macht. Zelf verhalen bekend waarin Nederlanders en Republikeinen samen vochten tegen de commies. Het grote gevaar volgens de VS. wapens werden door Nederland geleverd aan de Republikeinen. Het hele rapport is een aanfluiting, ze ( politici) snappen er werkelijks niks van. Met kromme tenen D66 gevolgd, wat een idioot. Ik heb veteranen tot aan hun einde begeleid en hun mantelzorger geweest. Dan pas krijgt je de goede en werkelijke verhalen te horen.
@Jean-Louis; ‘Soekarno wilde nog geen zelfstandigheid etc.’- Oh neen?- ‘wij volk van Indonesia wilde geen zelfstandigheid ……..Oostindisch doof blijven?
‘Je moet mantelzorger van de veteranen geweest zijn. dan pas krijg je goede en werkelijke verhalen’- Toen wij in jan.1950 (!)met de 1e groep veteranen aan boord in de haven van Amsterdam aanmeerden, stond op één van de gebouwen met grote letters geklad; moordenaars!
Het is betreurenswaardig dat dit onderwerp door een dergelijke verzameling incapabele figuren wordt gevoerd. Wat een treurnis.
Rutte erkent de proklamassi van 17 Augustus 1945 alleen maar, om daarmee De Bersiap periode tot binnenlandse aangelegenheid te maken.
Het lijkt me beter niet zo min te doen over de onderzoekers. De meesten zijn kwalitatief goede historici. De uitslag lag in feite reeds vast. Al lang doet men of de neus bloedt terwijl evenzo al jaren bekend is wat Nederland teweeg heeft gebracht in die oorlog (ik weiger al decennia dit politionele acties te noemen). Echter iedere keer duikt de geveinste verontwaardiging weer op. Het eens zijn met de onderzoekers of niet, het blijft een feit dat het een kwalitatief goed onderzoek is geweest.
Anderzijds stelde Rutte dat Nederland nog lang niet klaar is met het trauma van deze periode waarmee hij direct aangeeft dat het een Nederlands probleem is. De gemiddelde Indonesier maakt zich er veel minder druk over. Voorbij is voorbij; telkens duiken er weer nieuwe “rampen” op. Rampen? Ja, zo zien velen het. Oorlog, vulkaanuitbarsting, aardbeving, etc. Het vergt allemaal slachtoffers maar daarna moet men verder. Dat is gemiddeld de mening van de veteranen die hier zijn achtergebleven. Ik doe dan wel geen mantelzorg (in de Nederlandse vorm een luxe in Indonesia) maar heb wel honderden KNIL-veteranen gesproken in de loop der jaren – zowel van Nederlands-Indische zijde als van autochtone zijde (Molukkers, Javanen, Manadonezen, etc.). Zij hadden branie om te vertellen wat er werkelijk gebeurde zonder schuld- maar ook zonder wraakgevoelens. Men heeft elkaar vergeven en zand erover. Het is een Nederlandse kwestie geworden want Indonesia is allang trots op 17 Augustus 1945 als proclamatiedatum. Hier reageerde men verbaast dat Nederland nog steeds vast hield aan December 1949.
Ik ken geen enkele regeringsverklaring of aangenomen tweedekamermotie dat de staat Indonesia gevestigd werd per 27 december 1949. En daarvoor was het er niet.
Zover ik weet is er ook geen verklaring of motie dat die staat bestaat per 17 augustus 1945.
Hoezo houdt Nederland (poltiek+publieke opinie) zich vast aan de datum 27 december 1949 als stichtingsdatum van de staat Indonesia? Dat is een misvatting
Maar dat er een proclamasi was op 17 augustus 1945 en vandaar de jaarlijkse onafhankelijkheidsviering op 17 augustus, wordt toch tientallen jaren erkend door de Nederlandse samenleving? Inclusief de realiteit van de staat Indonesia.
Misschien wel 74 jaar als je de voorbereidende besprekingen van lente/zomer 1949 als impliciete erkenning erkent van de politiek.
Wat het eigenlijk ook was.
Voor Indonesiërs is de datum 17 augustus 1945 een groots moment.
In Nederland zijn we anders nationalistisch en zo zien we dat niet.
Die matheid vat men op als koloniaal, de waarheid ontkennend?
De radicale patriot zal het zien al indonesia-vijandig ?
“Het onderzoek naar deze episode is nu afgerond”….
De Bersiap eerst verzwegen, later gebagatelliseerd en door de uitspraak van Rutte, een binnenlandse aangelegenheid, dus “ich habe es nicht gewüscht”
Daar waar alles wordt gedaan om Indonesische vrijheidsterroristen te compenseren, worden Nederlandse onderdanen uit Nederlands-Indië nog dieper de grond in geduwd.
@PascalBab; ‘vrijheidsterroristen etc.’- Bij ons vrijheidsstrijders? Nederlandse onderdanen uit Ned.Indië nog dieper in de…. kouwe grond geduwd? Vanwege; ich habe es nicht gwüscht…….oder gewünscht?
Nederland kan niet zonder instemming van Indonesië de juridische datum (december 1949) wijzigen, mochten beide landen dat al willen. In Indonesië lijkt daar weinig belangstelling voor, is augustus 1945 de datum. Nederland zegt wel sorry, maar heeft weinig trek de gunstige overeenkomst uit december 1949 op te zeggen..
@PaulDekens; ‘niet zonder instemming etc.’- Nou ja, gekker moet het niet worden. Al jaren is het Indonesiërs een doorn in het oog, dat Nederland vasthoudt aan 27/12-1949. Al jaren hebben vele Nederlandse prominenten (oa,van Dis) voor erkenning van 17/8-1945 gepleit:1995! Het is min.Bot in 2005, die toen het voortouw nam; politiek en moreel de erkenning uitsprak!- -Waarvoor moet daar de overeenstemming van 27/12-1949 voor opgezegd worden? Die datum markeert tevens(!) juist de nederlaag van onze strijd om de Republiek te niet te doen. En dus ook; de erkenning(!) van de Proklamasi 17/8-1945!
Waar blijft de erkenning van de proklamassi Republik Maluku Selatan gedaan op 25 April 1950?
De bekrachtiging van Free West Papua op 01 December 1961?
De vervolging van de moordenaars die 750.000. tot 1.000.000 Indonesiërs hebben vermoord?
In 1949 werd de soevereiniteit overgedragen, door Nederland aan Indonesie dus. Hoe Indonesie geregeld heeft dat het niettemin al vanaf 1945 soeverein was weet ik niet. Vandaar mijn opmerking dat Nederland niet zonder instemming van de staat Indonesie de datum kan wijzigen. De juridische implicaties van instemming kan ik niet overzien, maar dat geld daarbij een rol speelt lijkt me evident.
@PascalBab; ‘waar blijft de erkenning etc.’- Djahats/oproerkraaiers met straf expedities(=wetenschappelijk tochten) tot de orde brengen. Pacificeren(= vrede brengen) zoals indertijd Atjeh, Lombok, Bali ea. Onder de zegeningen van het bestuur brengen/houden. Indertijd van Heutsz; nu is president Widono de grote pacificator.
– @vervolging van moordenaars; onze Nederlandse regering stelde een verjaringswet in; oorlogsmisdaden verjaren nooit (!), muv. de begane oorlogsmisdaden in Indië 1945-1950; die zijn per 1969; (na Huetings tv. bekentenissen over begane misdaden in Indië), verjaard!
Geachte heer Mertens. De Staat Indonesië was in 49 partij bij de overdracht van soevereiniteit. Dus beide partijen kunnen dat niet zonder elkaar wijzigen. Wat onverlet laat dat Nederland formeel zou kunnen instemmen met de Proklamasi in 45. Wat denk ik voeding geeft aan “beide kampen” om te (kunnen) zeggen “het leed van mijn kant wordt nu erkend”. Dus wat schiet je ermee op? Status quo lijkt me een situatie van “Agree to disagree”, zonder risico van verdere claims.
@PaulDekens; ‘hoe Indonesië geregeld heeft etc.’- Gewoon na meer dan 3 eeuwen bezetting, per Pr0klomasi; ‘wij volk van Indonesia verklaren ons onafhankelijk etc.’ – Zoals Ned. indertijd met; de Acte van verlatingh 26/7-1581 na (maar) 80 jaar Spanje. @ instemming; Indonesia is altijd verbolgen geweest, dat deze erkenning achterwege is gebleven. Echter in praktijk altijd uitgevoerd; onze ambassadeur op 17/8!
@PaulDekens; ‘niet zonder elkaar wijzigen etc.’- Dus Indonesia zou deze Proklamasi 1945 erkenning kunnen weigeren? Verwacht u dat?
Het valt mij op dat u niet lijkt te erkennen dat Indonesië in 1949 de overdracht van soevereiniteit heeft erkend? Vandaar mijn opmerking, dat het laatste stukje erkenning juridisch lastig te regelen is (maar wellicht praktisch wel, als beide partijen dat willen)
@PaulDekens; ‘juridisch lastig te regelen etc.’- Moet dat? Elk land in de wereld erkent toch ook; the 4 of July als onafhankelijkheid dag van de VS.
Het nonsens verhaal, dat bij juridische erkenning van 17 aug.1945; Indonesië dus een soevereine staat had moeten zijn, slaat mi. ‘als een tang op een varken’. Want Indonesië bestond toen nog niet.
Natuurlijk heeft u gelijk, het enige wat ik zeg is dat Nederland dat niet op eigen houtje kan doen. Het is namelijk een overeenkomst met Indonesie, die overdracht van soevereiniteit. Daar hangen dus rechten en verplichtingen aan die je niet zomaar 4 jaar eerder van start kan laten gaan. Beide partijen niet. Een misschien irritant gegeven, maar een rechtstreeks gegeven van internationaal recht. De facto dus wel maar de iure niet..
@PaulDekens; ‘een overeenkomst etc.’- In 1950 werd, nav. Nw.Guinea de RIS (Verenigde Staten van Indonesië) door de Republiek omgezet tot de eenheidstaat de Republiek Indonesia. Dooalle landen meteen idem de jure erkent. Niet door Nederland?