De laatste dagen van het jaar geven vaak aanleiding tot bijzondere herinneringen. Voor Ludolphine Grijns is er geen herinnering zo bijzonder, als die aan het vrouwenkamp Poeloe Brayan bij Medan, december 1943.
Paradise Road (1997)
Door Ludolphine Grijns
De reeds meer dan anderhalf jaar durende internering begon zijn tol te eisen. Ziekte, honger, uitputting, irritaties, onzekerheid over het lot van de mannen – het drukte de stemming. Waar het jaar ervoor nog Kerstfeest gevierd was met kleine lekkernijen die men had bewaard of had kunnen bemachtigen, met allerhand zelfgemaakte cadeautjes, maar vooral met de hoop, nee, de zékerheid dat het niet lang meer zou duren, daar kostte het nu de grootste moeite om nog iets van feestgevoel op te brengen.
En toen gebeurde er een klein wonder. In de nacht van 24 december 1943, trok een groepje vrouwen, vrijwel onzichtbaar door de laaghangende nevel, door het kamp. Ze hielden op verschillende plekken halt en zongen! Daar klonken de vertrouwde kerstliederen – ‘De herdertjes lagen bij nachte’, ‘Stille nacht, heilige nacht’ – tweestemmig, driestemmig, helder en klaar….
Ik was 2,5 jaar. Mijn moeder had mij op de arm genomen om er samen naar te luisteren en ze vertelde mij dat het engelen waren. Jarenlang heb ik geloofd dat ik echt engelen had horen zingen! En in zekere zin waren ze dat ook, deze vrouwen, die in het diepste geheim een Kerstverrassing voor ons hadden voorbereid.
Wie schetst mijn verbazing toen ik in 2002 een van deze engelen heb ontmoet! Jeanne Buurman, al een eind in de 80, met een lijf vol pijn, maar met een ongebroken geest. Muziek – piano spelen, of luisteren naar platen – hield haar op de been. Zoals het zingen in het kamp, destijds, vele vrouwen nieuwe moed gegeven had.
Natuurlijk leeft deze gebeurtenis alleen voort in de herinnering van een kleine kring. Maar er is een ander verhaal, waarin zang de hoofdrol speelt en dat zijn weg heeft gevonden naar een wereldwijd publiek. Het speelt in dezelfde tijd, enkele honderden kilometers verder naar het Zuiden.
Het stemmenorkest
Op 27 december 1943, in het vrouwenkamp bij Palembang, worden de bewoners verrast met een concert, gegeven door een ‘stemmenorkest’. Hier geen liederen met woorden, maar orkestrale werken, waarbij stemmen de verschillende muziekinstrumenten vertolken. Ook hier had een groep vrouwen, ditmaal bestaand uit Australische, Britse en Nederlandse gevangenen, in het diepste geheim geoefend. Ravels Bolero, Dvořáks Largo, Debussy’s Rêverie en andere stukken uit het klassieke repertoire. Het sloeg in als een bom! De Japanse bewaker die met zijn bajonet was komen toesnellen om orde op zaken te stellen, viel stil en luisterde. Geen repercussies! Integendeel: bij latere uitvoeringen kwamen Japanse officieren op de eerste rij zitten! Hoe was het mogelijk – een groep haveloze, vermagerde vrouwen, die daar met heel hun hart zongen – ze zongen om te overleven.
Wat was dit voor fenomeen? Het heeft alles te maken met het wonderbaarlijke muzikale geheugen, met het enthousiasme en doorzettingsvermogen van twee Engelse vrouwen. De missionaris Margaret Dryburgh schreef uit haar hoofd de partituren van meer dan 200 orkest- en pianowerken op. Norah Chambers, die een conservatorium achtergrond had, nam de rol van dirigent op zich. Samen wisten ze 30 vrouwen zo ver te krijgen dat die uren studeerden op de velletjes met handgeschreven noten en deze muziek zonder woorden gingen uitvoeren. Er werd vóór die tijd ook al gezongen, in kleine groepjes, bekende songs of kerkelijke gezangen. Dit was echter iets totaal anders! En het effect, zowel op hen zelf (het gaf energie!) als op de medekampbewoners, was ongelofelijk – het gaf nieuwe hoop, het gaf kracht, het raakte de diepste snaren.
Paradise Road (1997)
Maar het is Helen Colijn (jawel, de kleindochter van de bekende politicus Hendrik Colijn) die ervoor gezorgd heeft dat deze muziek decennia later grensoverschrijdend mensen met oorlogservaringen of andere trauma’s heeft kunnen raken en verzoening tussen vijanden teweeg heeft gebracht.
Song of Survival
Helen zat met haar twee zusters, Antoinette en Alette, in dat zelfde kamp. Helen hield een dagboek bij. Antoinette en Alette zongen allebei in het stemmenorkest. Ondanks vele ontberingen overleefden ze de oorlog en emigreerden naar Amerika. Antoinette had zorgvuldig alle stukjes papier waarop de partituren veelal met potlood geschreven stonden, bewaard. Maar het papier werd broos, de tekst vervaagde. Ze werden opgeborgen in het archief van Stanford University, maar niet voordat de manuscripten waren overgeschreven en gekopiëerd.
Helen Colijn (1920-2006)
Van daaruit begon de reis van deze muziek. Na 40 jaar, in 1982, vond de eerste uitvoering plaats in Californië door het Peninsula Women’s Chorus o.l.v. Patricia Hennings – in 1983 zelfs in bijzijn van een aantal nog levende koorleden uit het kamp. Helen Colijn gaf daarbij voordrachten over het kampleven en over het ontstaan van het orkest. Ze werkte haar herinneringen en aantekeningen uit, hetgeen in 1989 resulteerde in de uitgave van ‘De kracht van een lied’, in 1995 gevolgd door de Engelse versie ‘Song of Survival’. Dit was ook de titel van de documentaire die in 1985 op de Nederlandse TV is uitgezonden en ook in Amerika uitgebracht werd. Voor de speelfilm ‘Paradise Road’ (1997), over een fictief kamp, maar wel gebaseerd op Colijns verhaal, wordt de muziek gezongen door het Haarlemse Malle Babbe koor o.l.v. Leny van Schaik. De bladmuziek is de wereld over gegaan en wordt nog steeds door vele vrouwenkoren uitgevoerd.
Ook in Japan. In 2001 is Helen Colijns boek in het Japans vertaald door Yumi Nishimura, lerares Nederlands aldaar. Ze vond het belangrijk dat studenten niet alleen de positieve kanten van de historische betrekkingen tussen Nederland en Japan te horen kregen, ook de negatieve aspecten mochten zéker niet ontbreken. Helen Colijn heeft zelf in Japan het eerste exemplaar overhandigd aan een hoge Japanse functionaris. In november 2002 vond de eerste uitvoering van de kampmuziek plaats door een Japans vrouwenkoor in Sakura.
Tot op hoge leeftijd heeft Helen Colijn lezingen en interviews gegeven. Ze woonde uitvoeringen bij van middelbare scholen om het verhaal van de muziek door te geven aan jongere generaties. Ze onderhield diverse contacten met Japan. Zonder wrok of bitterheid sprak ze over ‘vergeven maar niet vergeten’.
Wie had ooit gedacht dat de kampmuziek uit 1943 zo’n hoge vlucht zou nemen en voor zó veel mensen een ‘Song of Survival’ worden zou worden?
Verantwoording
De geschiedenis van het “stemmenorkest” ontleen ik grotendeels aan:
H. Colijn, De Kracht van een Lied, overleven in een vrouwenkamp. Van Wijnen, Franeker, 1997.
L. van Rijckevorsel en M. van Rijckevorsel, ‘Colijn, Helena Constantia (1920-2006)’, in Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. 02-05-2016
In oktober 2002 schreef ik over dit onderwerp een artikel in het Engels voor het maandblad Newswic van de Women’s International Club in Brussel.
Java Post 
Geweldig !
Daar konden de vrouwen nog zingen maar dat gebeurde niet in het vrouwenkamp Muntilan op
midden Java. Tijdens werkzaamheden o.a.het schoonmaken van groeten waren ze ook Nederlandse liedjes aan het zingen moesten ze tegenover elkaar staan en dan en flink meppen in de gezichten waar de Jap bij stond.(heb het zelf gezien van een afstand)
ik probeer al tijden om deze film te bemachtigen / zien. Helaas tot op heden nog niet gelukt.
De film Lied Ter Overleving (1985) staat op Youtube:
Wist niet dat er ook al eerder dan “Paradise Road” een film over gemaakt was. Dank! Ik ga hem zeker bekijken 🙂
De film Lied Ter Overleving (1985) is op Youtube:
Hartelijk dank voor deze link! Ik wist dat er een documentaire bestond, maar had nog niet ontdekt dat die gewoon op YouTube stond! In de druk die ik van Helen’s boek gebruikte, staan veel citaten uit deze documentaire. Wat mooi om nu ook de mensen zelf te zien en te horen. Indringend en ontroerend..
Dolphine
Deze documentaire zag ik in 1985 op tv met mijn moeder, die het originele stemmenorkest enkele malen heeft zien en horen optreden. Mijn vader was bij het KNIL en werd na gevangenneming naar Birma gestuurd, mijn moeder zat met haar baby in kampen in Palembang, op Bangka en bij Belalau.
Prachtige tekst, Ludolphine Grijns. En wat geweldig dat u zelf een van deze vrouwen later heeft ontmoet !
Ja, dat was heel bijzonder. In België, of all places! Aan een verjaardagslunch met een aantal vrouwen met een Indische achtergrond. Je raakt aan de praat. “O, heb jij ook in een kamp gezeten? Waar?” Soms is de wereld heel klein!
Kunnen we deze liedjes , kopen ?
Op Marktplaats zijn er diverse aanbieders van de CD van koor “Malle Babbe” die de muziek hebben opgenomen.
Mijn tante/ non zat in de oorlog in een van de kampen van Sumatra
Wat is de echte naam van tante Non? En in welk kamp zat ze? Mijn tante Non heette Laura Geenen en ze zat net als ik in het vrouwenkamp Bangkinang.
Ontroerend, prachtig helemaal authentiek. Zo was het. Ik ben nu negentig en heb nog één wens, dat deze You Tube rondom bevrijdingsdag op alle scholen wordt vertoond, in Europa en Amerika.
Tijdens WO.2 hebben velen van ons de dood geproefd, velen overleefden het niet.
Maar het lied van de overwinning, de Geest van de overwinning was sterker dan de dood. Sterker dan Fake news, egoisme en dreigen met atoombommem.
Moge deze Geest terug keren in Europa en Amerika dat wens ik ons allen toe voor 2018,
Joty ter Kulve
Joty, Your words are so right on. We that now are in the late 80ties still remember those horrible years. The generation of today have no remembrance of the horror of War and it should be thought in the schools. Especially in America where so many refugees of WW2 resettled and it is important to our heirs to give our life stories a place in History.
Wat zou dat mooi zijn, Joty!
Voor de geïnteresseerden:
Op zondagmiddag 16 december treedt het Stemmenorkest op in het Cultuurhuis Heerlen met uitvoeringen van Händel, Chopin, Bach, Beethoven, Dvorák, MacDowell en Grieg.
De zang wordt afgewisseld met declamatie van passages uit het boek ‘De Klok’van de Heerlense schrijfster en kampkind Mieke Biessen-Dohmen, een indringend autobiografisch verslag van haar kinderjaren in diverse vrouwenkampen in Indië.
Dit stemmenorkest zet de traditie voort van het Stemmenorkest dat op 27 december 1943 in een van de vrouwenkampen op Sumatra voor het eerst optrad.
Het Brabants Dagblad schreef een artikel over dit orkest uit Well, bestaande uit 32 vrouwen. Zie hun website.
We raden u aan om de kaarten van € 7,50 te reserveren. Dit kan hier.
Kleine aanvullende correctie hierop… het is niet op zondag, maar op zaterdagmiddag 16 december om 15.30 uur. Iedereen is van harte welkom.
Namens het stemmenorkest
In het boek ‘Gestrand in Indië’ zijn ook liedteksten te vinden. Zoals: Sinterklaas is jarig/ zet je schoen maar niet klaar/ want dan heeft ie morgen/ een andere eigenaar. Of: in de chaos vond de man/ ’t was een puur gelukje/ als een kostbaar meubelstuk/ ’n klein verlaten krukje/ Een dag later echter al, klaagt dezelfde man/ ’t is een aardig krukje, maar er zit geen leuning aan. En een volledige Thomasvaer en Pieternel.
Prachtig dat deze wondermooie geschiedenis weer eens in de publiciteit komt.
Een kleine aanvulling.Het geheel speelt zich af in de kampen Palembang, daarna Muntok, op Banka en tenslotte in Belalau, Midden Sumatra. Pulu Bryan en Medan dus niet.
De film Paradise Road heeft helaas een ernstige vervorming van de werkelijkheid. De regisseur is daarop voor de publicatie gewezen maar heeft schandelijk genoeg geweigerd daar iets aan te veranderen. Het gaat om het feit dat hij, wanneer de Jap “vraagt” om “troostmeisjes” meldt dat er zich slechts vrijwilligsters meldden. Een onvoorstelbare historische blunder. Hier en daar is dat, om velerlei redenen, inderdaad gebeurd maar dat waren zeldzame uitzonderingen. En dan nog wel o.a. door dames uit het vak die zich meldden om anderen te ontzien…. Eigenlijk zou dat gedeelte alsnog uit de film gesneden moeten worden.
wat schandalig
In mijn verhaal is toch wel duidelijk dat de gebeurtenis in Pulu Bryan los staat van het verhaal van het “stemmenorkest”? Helaas werd er op Banka en in Belalau niet meer gezongen – teveel orkestleden waren overleden of te verzwakt. Ik ben erg blij dat de originele documentaire de authentieke gebeurtenissen weergeeft – je kijkt dan ook met andere ogen naar “Paradise Road”.