Hier totaal vergeten, in zijn vaderland ‘wereldberoemd’. Raden Saleh, ooit hofschilder van de Oranjes, krijgt deze herfst in Singapore een groot retrospectief.

Door Karel Ankerman

Het gemaskerde bal duurde tot zes uur in de morgen. Er waren beroemdheden aanwezig, onder wie de schrijvers Alexandre Dumas, Al­phonse Karr en de gracieuze gravin de Renneville. Maar alle ogen waren gericht op een oogverblindende Javaanse prins in een smaragdgroene tuniek met gouden borduursels, op zijn hoofd een tulband met pluim en diamanten, en aan zijn gordel een met edelstenen bezette kris.

Zo bericht Le petit courrier des dames in 1845 over de entree van de kunstenaar Raden Saleh in de Parijse salons. De correspondent beschrijft hem als volgt: ‘De 32-jarige prins heeft een nobel voorkomen, een fluweelzachte gebronsde huid, ademt een parfum van bon ton en heeft een eenvoudige smaak. Zijn grootste passie is de studie van wetenschap en schilderkunst.’

Wie is deze Indonesische kunstenaar die zich de westerse stijl en techniek zo perfect had eigen gemaakt en die ze in Indonesië Vader van de Indonesische schilderkunst noemen? Wie is de schilder die eerst in hoge achting stond van diverse vorsten van het Nederlands koningshuis, maar wiens spectaculaire schilderij Boschbrand drie jaar geleden voor een bedrag tussen drie en vijf miljoen euro door de kleinkinderen van koningin Juliana aan de National Gallery in Singapore is verkocht? 

In Nederland is Raden Saleh nauwelijks bekend, in het buitenland brengt zijn werk miljoenen op. Zijn biograaf, Werner Kraus, heeft daar een verklaring voor: ‘In Holland werd Saleh, onderdaan uit de koloniën, als kunstenaar niet serieus genomen. De literatuur uit die tijd staat bol van negatieve kritiek over Raden Saleh en zijn kunst. En zijn schitterende Javaanse landschappen waren in Nederland niet bekend. Maar bij zijn terugkeer in 1851 naar Java werd Saleh al snel door de eerste nationalistische beweging, Boedi Oetomo, beschouwd als een geslaagd voorbeeld van inheemse emancipatie en als een schilder die op gelijke voet stond met zijn Europese collega’s.’

Herwaardering

De herwaardering voor zijn werk in Indonesië dankt Saleh overigens vooral aan Kraus, die hem in 2012 internationaal lanceerde met een groot retrospectief in de National Gallery in Jakarta. Sindsdien krijgt hij erkenning als de ‘pionier van de Indonesische schilderkunst’.

Raden Sarief Bastaman Saleh (1811-1880) stamt uit een Javaans-Arabische regentenfamilie uit Semarang, aan de noordkust van Java. De jonge Saleh kan uitmuntend tekenen en wordt, na contact tussen de gouverneur-generaal Godert van der Capellen – de ‘onderkoning van Indië’ – en de regent van Semarang, naar Buitenzorg, het huidige Bogor, gestuurd. Daar ontdekt de Belg Antoine Payen, die als landschapsschilder in dienst is van het Nederlands-Indische Gouvernement, zijn tekentalent. Payen neemt Saleh als assistent mee op zijn reizen op Java en geeft hem zijn eerste tekenlessen.

Op voordracht van de gouverneur-generaal Van der Capellen vertrekt de achttienjarige Saleh in 1829 naar Nederland om zich daar verder te scholen. Door zijn innemende karakter, zijn schoonheid en zijn exotische uitstraling wordt Saleh vrijwel zijn hele leven omringd door weldoeners, vorsten, beschermheren, chaperonnes en bewonderaars. In Den Haag ontfermt Jean Chrétien Baud, de latere minister van Koloniën, zich over de jonge prins. Hij regelt inwoning, lessen Nederlands en wiskunde, en zorgt ervoor dat hij als leerling van de schilder Cornelis Kruseman en later van Andreas Schelfhout wordt aangenomen. Ook koning Willem I geeft zijn steun: Saleh krijgt als Kind van Staat begeleiding en een vorstelijke toelage van tweeduizend gulden per jaar uit de Indische middelen van het departement van Koloniën.

Saleh krijgt bekendheid met zijn portretten van personen uit de betere kringen. Vanwege zijn adellijke afkomst, maar ook uit dankbaarheid, weigert hij overigens betaling voor zijn werk. Later schildert hij ook leeuwen, tijgers en herten, in hun natuurlijke omgeving of in jachttaferelen vol actie en beweging. De dompteur Pierre Henri Martin, eigenaar van een beroemde menagerie, stelt Saleh in staat zijn beroemde leeuw Nero te bestuderen. Saleh gaat ook regelmatig naar het Koninklijk Kabinet van Schilderijen in Den Haag (dat later is opgegaan in het Mauritshuis), waar hij oefent door werken van 17de-eeuwse schilders als Gerard Dou, Paulus Potter en Rembrandt te kopiëren. En hij verzamelt prenten met dieronderwerpen die hem tot voorbeeld kunnen dienen. De jonge schilder heeft het uitstekend naar zijn zin, past zich snel aan en wil niets liever dan in Nederland blijven. Op pogingen hem te bekeren tot een vorm van christendom antwoordt Saleh altijd: ‘Word het eerst zelf onderling eens en kom dan bij mij.’

Naar eigen zeggen is hij ervan overtuigd dat hij in zijn geboorteland ook niet meer zou kunnen aarden. De Nederlandse regering werkt actief mee aan de prolongatie van zijn verblijf door zijn toelage te verlengen. Tegelijkertijd biedt men hem een buitenlandse studiereis van achttien maanden aan, om hem in staat te stellen van zijn schilderkunst te kunnen leven. Saleh protesteert en weet zijn verblijf in Den Haag te rekken met als argument dat hij zich eerst verder in de Franse en Duitse taal wil bekwamen. Maar in 1839 begint hij aan een rondreis door Europa. Dat deze reis uiteindelijk tien jaar zal duren, is geen enkel probleem voor de regering, die zijn maandelijkse toelage gewoon blijft betalen.

In betrekkelijk korte tijd maakt Saleh in Duitsland, Frankrijk en Engeland naam als schilder en societyfiguur. Hij verkeert op vriendschappelijke voet met Europese vorsten en aristocraten. Zo wordt hij onder meer uitgenodigd aan het hof in Dresden en raakt hij goed bevriend met hertog Ernst II van Saksen-Coburg en Gotha. In deze periode ontstaan de levendige historie- en dierschilderijen waarmee hij nu zoveel faam heeft, zoals Hertenjacht, uit 1846, Javaans landschap met tijgers, uit 1849, en Buffeljacht op Java, uit 1851.

Saleh sluit zijn Europese reis af in Parijs, waar hij via Antwerpen en Brussel in 1845 aankomt. Daar ontmoet hij zijn mentor, de Franse historieschilder Horace Vernet, die hem zijn atelier ter beschikking stelt. In een brief uit 1847 schrijft Saleh dat hij aan een schilderij ‘van meer dan gewone proporties’ is begonnen, een van de grootste schilderijen die hij ooit heeft gemaakt. Hij geeft het de titel Boschbrand. Het moet een afscheidsgeschenk worden voor Willem II, want Saleh is van plan naar Java terug te keren. Vlak voor de voltooiing overlijdt de vorst en beschermheer. Daarop schenkt Saleh het doek in 1850 aan de nieuwe koning, Willem III, ‘als eene geringe huldeblijk van mijnen diepe eerbied en innige erkentelijkheid’.

x

Dit artikel verscheen eerder in het Financieel Dagblad, 16 september 2017.

De tentoonstelling ‘Between Worlds: Raden Saleh and Juan Luna’ loopt van 16 november 2017 tot 11 maart 2018.
National Gallery, Singapore