Er is in Nederland in de laatste decennia veel geschreven over Nederlands-Indië, maar relatief weinig over de economie. Wie op zoek gaat naar literatuur over dit onderwerp komt al snel terecht bij werken geschreven vóór de Tweede Wereldoorlog. Het lijkt erop alsof de interesse van de kant van het moederland volledig verloren is gegaan met het verlies van onze kolonie. Dat is jammer, want die economische geschiedenis heeft wel degelijk een belangrijke rol gespeeld. Ter toelichting hier het wel en wee van enkele bedrijven die – oorlog of geen oorlog, privé of staatsbezit – al een eeuw in deze regio in functie zijn: de bierbrouwerijen Heineken, Tsingtao en Asahi. Weer eens iets anders dan een kampverhaal…

Het lekkerste potje bier

Bintang

´Heineken´s pils is momenteel het goedkoopste en lekkerste potje bier. Waarom zou u niet eens een proef nemen?  Prijs per 48 literflessen à contant f. 15,-´, adverteerde Heineken al in 1910 in Nederlands-Indië. Het betrof hier importbier dat per schip uit Nederland kwam. Omdat Heineken al snel begreep dat de transportkosten wel erg zwaar op de prijs drukten, werd in 1929 onder de naam ´NV Nederlandsch Indische Bierbrouwerijen´ begonnen met de bouw van een brouwerij in Soerabaja. Nadat deze vanaf 1931 operationeel was, bleek al snel de juistheid van deze keuze. De economische crisis, in combinatie met de prijshoogte van de importbieren, bleek de andere partijen al snel uit de markt te prijzen. Om het lokale karakter te benadrukken werd aanvankelijk verkocht onder de naam Java Bier. Eind jaren ´30 had Heineken echter voldoende marktaandeel om terug te keren naar zijn eigen merknaam. Na klachten van de concurrentie startte nu een verhitte politieke discussie over de invoering van accijnzen op lokaal bier, welke werd beëindigd door het uitbreken van de oorlog. 
Pas in 1947 keerde Heineken terug. Na de onafhankelijkheid van Indonesië veranderde de bedrijfsnaam in ‘Heineken’s Indonesian Brewery Company’. In 1957 werd het bedrijf genationaliseerd door de Soekarno-regering en veranderde de naam van het bier in Bintang – ´ster´ in het Nederlands -, naar de door Heineken in zijn merk gevoerde rode ster. Om verschillende redenen keerde Heineken echter een tiental jaren later weer terug in het management. Sinds 1967 is het bedrijf volledig in handen van het Nederlandse bedrijf. De naam van het geproduceerde bier – qua smaak gelijkend op het Nederlandse Heineken – bleef echter Bintang.

Een Chinees staatsbedrijf van naam

Plattegrond Tsingtao, 1912

De geschiedenis van het Chinese biermerk Tsingtao hangt nauw samen met die van de stad met dezelfde naam, tegenwoording bekend als Qingdao. Onder militaire druk werd deze havenstad in 1898 door de Chinezen afgestaan aan de Duitsers. Deze laatsten maakten er de volgende jaren een modelstad van, met brede wegen, imposante gebouwen en – opmerkelijk in die jaren – schoon drinkwater. De Duitse commercie zag er ook zijn kansen waar, en in 1903 werd de brouwerij Tsingtao opgericht. Lang zouden de Duitsers overigens geen genoegen beleven aan hun kolonie, want in 1914, bij het begin van de Eerste Wereldoorlog, werd de stad aangevallen door de Japanners die op dat moment een verbond hadden met de Britten. De Duitse militaire bezetting was gering, en de stad moest mee worden verdedigd door een stadswacht van kolonisten. Het bleek al snel onbegonnen werk. De stad kwam in handen van de Japanners en de verdedigers werden krijgsgevangen gemaakt en naar Japan gezonden.
Toen deze mannen na de oorlog, rond 1920, weer vrijkwamen, werd Tsingtao weer teruggegeven aan de Chinezen. Ongeveer 350 van hen besloten hun leven weer op te pakken in een vergelijkbare omgeving: Nederlands-Indië. Na hier bijna twintig jaar lang allerlei burgerfuncties te hebben gehad en gezinnen te hebben gesticht, werden zij echter in 1940 opnieuw geinterneerd, dit keer door de Nederlanders. Ondanks het feit dat hun geschiedenis had geleerd dat ze meer kolonist waren dan Duits, werd hun nationaliteit hun nog steeds aangerekend. Sommigen zaten tot 1947 vast in interneringskampen op Sumatra en – vanaf december 1941 – in Brits-Indië. Bijna veertig ex-Tsingtao-inwoners verloren hun leven bij het zeetransport op weg naar Brits-Indië, aan boord van het stoomschip Van Imhoff.[1]         

De stad Tsingtao was inmiddels in 1938 opnieuw ingenomen door de Japanners. Pas vanaf 1945 zou dit gebied blijvend onder Chinees beheer komen.
De geschiedenis van de brouwerij loopt parallel met die van het moderne China. Toen China bezet was door de Japanners, werd het beheer door deze laatsten overgenomen. Toen het land in 1949 communistisch werd, werd het een staatsbedrijf. Rond 1990, na de opening van de Chinese markt, werd het bedrijf weer geprivatiseerd en was het één van de eerste Chinese bedrijven die een beursnotering kreeg. Ook ná de naamswijziging van de stad in Qingdao bleef de merknaam behouden. Met de enorme binnenlandse groeimarkt wordt het aandeel Tsingtao Brewery Company Limited nu wel beschouwd als prime pick van vele investeringsfondsen. Het bedrijf bezit nu een binnenlands marktaandeel van ongeveer 15%.

Japanse expansie

Asahi Cold Dry

Aan het eind van de 19e eeuw introduceerde de Osaka Brouwerij het merk Asahi. In 1906 kreeg de Dai Nippon Brouwerij een aparte divisie met deze naam. Onder de bedrijfsnaam Asahi Beer Ltd. werd deze divisie zelfstandig in 1949. Later zou deze naam weer veranderen in Asahi Breweries Ltd..
Door allerlei technische innovaties en verbreding van het assortiment dranken dat werd geproduceerd, groeide het binnenlandse marktaandeel van 10 – 15% in de jaren ´80, tot boven de 40% een jaar of tien geleden. Asahi is de concurrenten Kirin en Sapporo voorbij gestreefd en nu ontegenzeggelijk de grootste brouwerij van Japan. Buiten eigen landsgrenzen werd voor het eerst geproduceerd in Papoea Nieuw-Guinea in 1971, waar voor dit doel een brouwerij werd gebouwd in Port Moresby. In de jaren ´90 werd agressief onderhandeld in China, ter overname van allerlei lokale brouwerijen. Deze politiek zou voorlopig zijn hoogtepunt vinden in 2009, toen een belangrijk minderheidsaandeel werd gekocht in de Tsingtao Brouwerijen. Asahi bezit nu 19,9% van ´Tsingtao´. Heineken, op zijn beurt, heeft geprobeerd een voet tussen de Japanse deur te krijgen door een overeenkomst te sluiten met de tweede Japanse brouwer, Kirin.

Samengevat: er is een economische oorlog gaande waarbij alle partijen – hier nog niet genoemd maar ook van belang: de San Miguel brouwerijen uit de Filippijnen en het Amerikaanse Anheuser Bush – op zoek zijn naar vergroting van hun marktaandeel.
Je zou kunnen zeggen dat die Groot-Aziatische Welvaartssfeer waar de Japanners het tijdens de oorlogsjaren over hadden, er uiteindelijk tóch is gekomen. Wel niet helemaal zoals ze die destijds voor ogen hadden, maar toch. Er wordt in ieder geval steeds meer bier gedronken.

x

[1] Zie de Java Post: ´Batavia seint: Berlijn´  

Slachtoffers – ex-Tsingtao-inwoners – van de ramp met de Van Imhoff:
(bron: www.tsingtau.org)

Bergau, Albert – MEB, Makassar/Celebes
Böhmer, Alwin – machinist suikerfabriek Trangkil, Koedoes/Java
Clausing, Adolf – makelaar, Batavia
Dalles, Georg – ingenieur, Batavia
Donat, Walter  – Holl. Beton Mij., Batavia
Engel,Reinhold, – planter, Soenda Straat Syndikaat
Grossmann, Johannes – auto-handelaar, Langsat/Atjeh
Hansen, Wilhelm
Heckenbücker, Jacob – politie, Bandoeng
Immerheiser, Friedrich – gepensioneerd, Batavia
Jahn, Josef – politie Tebing-Tinggi
Janssen, Johannes – politie Soerabaja
Kaie,Richard – Ned.-Indische Gasmij., Batavia
Kessler, Heinrich – planter Kintamani/Bali
Klein, Franz – politie Celebes
Klesper, J. – Soenda Straat Syndikaat
König, Paul Hermann – horlogemaker Soerabaja
Lepp, Johann – monteur in Bandoeng
Löffler, Hermann
Magener, Louis – handelaar Batavia
Meckel, Heinrich – bouwhandel Soerabaja
Oestreicher, Matthias – machinist tinmijn Muntok,Bangka
Paproth, Fritz – politie Siantar, Sumatra
Quest, Heinrich – politie Ambon
Raschdorf, Karl – boekhouder Soerabaja
Saefkow, Emil – Soerabaja
Scharlemann, Gerhard – scheepshandelaar Sumatra
Schneewolf, Walther – werktuigfirma Carl Schlieper, Batavia
Scholz, Rudolf – gepensioneerd ingenieur Lembang
Scholz, Georg – koopman Lindeteves Batavia
Schwitzki, Wilhelm- Niemij., Semarang.
Steinemann, Friedrich – Hollandse Betonmij., Semarang
Steinlein, Jacob – politie Madioen
Stöcks,Rudolf – politie Soerabaja
Vinders, Emil – veldpolitie Pamekasan, Madoera
Weber, Friedrich – Hollandse Betonmij., Semarang
Zeidler, Karl – persagent Aniem, Djember/Java