Ongeveer 25 jaar geleden kreeg Theo Stevens, destijds universitair hoofddocent geschiedenis in Amsterdam, een kasboek toegezonden. Het bleek een schat aan gegevens te bevatten met betrekking tot de kosten van levensonderhoud van een Europees gezin in Batavia, in het eerste decennium van de vorige eeuw. In Moesson deed hij verslag.  

Door Theo Stevens

Een pakketje dat mij onlangs werd toegezonden, bevatte een cahier met harde  kaft. Op de omslag ervan staat het woord ‘Kasboek’ en de volgende aanduiding is ‘Naamlooze Vennootschap Boekhandel Visser & Co, Weltevreden’. Zo op het eerste gezicht geen spannende lectuur, maar al bladerend bleek ik een overzicht in handen te hebben van de maandelijkse inkomsten en uitgaven van een gezin uit Batavia aan het begin van deze eeuw. Om heel precies te zijn: de periode september 1903 tot en met juli 1908. Onmiddellijk de gulle afzendster opgebeld, met de vraag hoe de daar nou aan gekomen was. Jammer genoeg kreeg ik niet veel meer te horen dan… ergens op de kop getikt.

Een pagina uit het kasboek

Dit verhaal is een reconstructie op grond van tekst en cijfers uit een kasboek. Wat kun je over de familie te weten komen? De ouders van meneer Vermeulen woonden niet in Indië, want als er in 1904 een cadeau van ‘Pa en Moeke’ arriveert, moet er een flink bedrag aan invoerrechten betaald worden. Ik weet niets van de identiteit van het echtpaar en zelfs hun leeftijd is onbekend, al kan worden aangenomen dat meneer omstreeks 1875 geboren is. Ook wordt niet duidelijk waar zij in Batavia woonden. 

Voor het gemak zullen we het over de heer en mevrouw Vermeulen hebben, dat klinkt algemeen genoeg. Het gaat immers niet speciaal om deze mensen, maar om een min of meer representatief geval. Toch moet het mogelijk zijn om te achterhalen om welke familie het gaat. Met behulp van de huwelijksadvertentie en de latere annonces met de mededeling van de geboorte van de twee bij naam genoemde kinderen, moet de familienaam en het woonadres te achterhalen zijn. Verdere naspeuringen zullen ongetwijfeld nog meer gegevens boven water brengen. Aan de hand van de gegevens uit het kasboek kan een lopend verhaal verteld worden over een gezin in Indië dat voor mijn gevoel een redelijk welvarend bestaan leidde. Men kon zich, zonder echt in luxe te leven, een aantal prettige dingen permitteren. Het huishoudboekje, dat kennelijk door meneer werd bijgehouden – uitgaven ten behoeve van mevrouw werden omschreven als bestemd voor ‘wijfje’ – laat echter ook zien dat men soms moeite had de eindjes aan elkaar te knopen. Leefde men op te grote voet of was het leven zo duur? In ieder geval werd regelmatig een beroep gedaan op familie en kennissen om bij te springen met een lening; de bedragen werden overigens altijd stipt terugbetaald. Het zal de Vermeulens echter niet steeds gemakkelijk zijn gevallen om alle betalingen steeds op tijd te voldoen. Wat te denken op het voorschot van f 50,- dat opeens in de boeken verschijnt? Het voorschot zal wel met lood in de schoenen zijn aangevraagd.

Het spaargeld en tractement

Het kasboek begint met een overzicht van het gespaarde geld: deftig ‘Kapitaal in effecten’ genoemd. Het was een bedrag van zo´n f 5600,- onderverdeeld in pandbrieven van de N.V. Nederlandsch-Indische Hypotheekbank, er is verder een deposito-biljet van de Algemeene Spaar- en Depositobank en ook twee spaarbankboekjes, een van de hiervoor genoemde bank en een van de Bataviaasche Spaarbank. Keurig verdeeld dus om het risico te spreiden. Hoeveel zou die f 5600,- waard zijn geweest? In ieder geval geen indrukwekkend kapitaal: in termen van het tractement bedroeg het ongeveer 17 keer het maandsalaris, dat in september f 330,67 beliep. Ook is bekend hoe het verder met dat kapitaaltje is verlopen. Bedroeg het in januari 1905 nog maar f 3000,-, een jaar later was het verder teruggelopen tot f 2600,-. Dat interen is slechts verklaarbaar doordat de uitgaven voortdurend hoger zijn geweest dan de inkomsten.

De rente over het spaargeld leverde verder een welkome  aanvulling op het maandsalaris op, maar verminderde natuurlijk in de loop der tijd. Het salaris nam overigens behoorlijk toe: begonnen met f 330,67 in september 1903, werd het per juli 1904 f 354,67. Een jaar later steeg het tot f 391,30, in april 1906 tot f 399,90 en in augustus 1906 kwam er een salaris verhoging tot f 427,80. Om tenslotte per april 1908 met f 474,30 te eindigen. Een en ander heeft tot gevolg gehad dat het salaris in vijf jaar tijd met meer dan de helft was toegenomen.

Kosten van de woning

De uitgaven van september tot en met december 1903 maken duidelijk dat het om een jong echtpaar gaat, bezig met het inrichten van een huishouding en op het punt in het huwelijk te treden. Alle uitgaven daarvoor staan keurig vermeld. Er is een post voor een afschrift van de huwelijksakte, voor 100 ondertrouwkaarten, en ten behoeve van een advertentie in het Bataviaasch Nieuwsblad en twee andere dagbladen. De aankopen voor de keuken werden bij de firma Janny en de Maatschappij Eigen Hulp gedaan. De laatste leverancier gaf bij contante betaling een korting van 5 %. Grote uitgaven waren verder: f 23,- voor een rotan ameublement (een tafel en vier stoelen), f 35,- voor een zilverkast en f 23,60 voor een tafel, een boekenrek en ‘1 standaard voor een ijskan’ en tenslotte een bedrag van f 27,60 voor een karpet dat bij Onderlinge Hulp was gekocht. Een opvallende uitgavenpost was die voor 24 kippen. Zouden die tijdens het huwelijksfeest opgesoupeerd zijn?

September was al met al een dure maand waarvoor het postspaarboekje aangesproken moest worden. En ene Gerard was zo aardig om met veertig gulden bij te springen zodat met de f 500,- aan contanten in huis, alle rekeningen betaald konden worden. Later werd er nog regelmatig iets voor de huishouding aangeschaft. Af en toe zijn er nog vrij hoge rekeningen van een vendu-kantoor, een instelling waar allerlei artikelen voor een redelijk bedrag aangeschaft konden worden. Aan huishuur is voor de drie maanden juni-augustus een bedrag van f 159,- opgevoerd. Daarbij vraag je je af of het stel van te voren al zonder boterbriefje samenwoonde. Vanaf oktober zal de huishuur f 90,- per maand bedragen, dat is bijna het dubbele. Woonde meneer eerst apart en betrokken de echtelieden na de huwelijkssluiting een grotere woning? Na enige tijd werd de maandhuur f 90,-. Dat moet een huis meteen tuin zijn geweest, want er is ook een uitgavenpost voor tuingereedschappen. Per juli 1906 werd de huur f 100,-. Was dat het gevolg van een verhuizing naar een betere woning, of kreeg het echtpaar een huurverhoging te verwerken?

Batavia, straatbeeld Weltevreden, ca 1920.

Personeel en vervoer

Vanaf oktober 1903 volgen de uitgaven een min of meer vast patroon. Aan het huishouden werd door de jaren heen, ook toen het gezinsinkomen toenam, gemiddeld zo’n f 200,- per maand uitgegegeven. Betekent dit dat de kosten voor levensonderhoud in die tijd stabiel waren? Wij weten helaas nog te weinig over de prijsgeschiedenis in Indië om daar iets zinnigs over te kunnen zeggen. Het gezin heeft bedienden, waarvoor eerst f 34,- per maand en later rond f 50,- betaald moet worden en ten slotte zelfs f 70,-. Nam het aantal bedienden in de loop der tijd toe, of werd hun loon hoger? Waarschijnlijk was het eerste het geval. Er moesten verder twee soorten belasting worden betaald: de patent- en de personele belasting. Er is in het begin ook een post voor een ‘dos à dos’, kennelijk uitgegeven voor het vervoer naar het werk. Later vallen deze uitgaven weg en is er sprake van een fiets, getuige de – erg hoge – reparatiekosten die opgevoerd werden. In februari 1906 is misschien om die reden, voor een bedrag van f 103,35 een nieuwe fiets aangeschaft. Maar of meneer Vermeulen per fiets naar het werk is gegaan?

Vervolgens gebeurt er iets geheel nieuws: in juli 1907 wordt een rijtuig, een ‘deeleman met paard’ aangeschaft voor de somma van f 170,-, met een bel die f 4,- kost. In april 1908 kwam er een ‘paard en bendy’ voor ruim f 300,- en werd de ‘deeleman’ weer van de hand gedaan. De verbeterde economische omstandigheden waarin het gezin verkeerde, laten zich misschien goed aflezen aan het soort van de gebruikte vervoermiddelen: van huurrijtuig naar fiets, vervolgens een deeleman, en tenslotte een, relatief, dure bendy.

Ook de krant die in het begin gelezen werd, veranderde. Eerst was er het Bataviaasch Nieuwsblad, maar later kwam er een abonnement op het Nieuws van den Dag voor in de plaats en daarnaast de Javabode. Verder werd het Weekblad voor Nederlandsch-Indië, het blad Photografie en het tijdschrift Zeewezen gelezen.

Marine

Departement van Marine

Met dit laatste blad én het lidmaatschap van de vereniging De Ruyter, is er een aanknopingspunt voor het beroep van meneer Vermeulen. Verder dat hij een kantoorbaan had op het Departement van Marine. Dat is ook de reden waarom het salaris ‘tractement’ heet. Er worden witte pakken gekocht en ook nogal eens knopen. Een keer wordt de aanschaf gemeld van een nieuwe uniformpet. Tenslotte ontving Vermeulen van tijd tot tijd extra inkomsten uit examengelden. Hij moet een bepaalde opleiding hebben gehad en deskundig genoeg om examens – op scheepvaartgebied? – te mogen afnemen.

Wat verder opvalt is dat godsdienst in het leven van de familie Vermeulen niet veel betekend moet hebben, want we vinden slechts één verwijzing. En dat betreft de Protestantenbond, een vrijzinnige vereniging die in Indië sinds kort van de grond gekomen was en waarvoor de Vermeulens een keer een klein bedrag uitgegeven hebben. Bij huwelijk noch bij geboorte van de kinderen is vervolgens geen enkele verwijzing naar kerkelijke plechtigheden te vinden.

De kinderen

Nadat het huwelijk in september 1903 was voltrokken, werd in juni 1904 een medicijnkast gekocht. Een aanduiding dat belangrijke dingen stonden te gebeuren? Een maand later kwam een kind, Jan geheten, ter wereld. De ouders zijn zo opgetogen, dat de bedienden een fooi krijgen. Voor de pleegzuster moet het ronde bedrag van f 100,- betaald worden, en ook de kosten van het zegel voor de geboorteakte worden vermeld. De geboorte van het kind bracht nog andere kosten met zich mee. In augustus werd de doktersrekening betaald, die eveneens f 100,- bedroeg. Tenslotte is er nog sprake van een advertentie die het nieuws van de geboorte wereldkundig maakte.

Toen er van een echt gezin sprake was, nam Vermeulen het besluit om een levensverzekering af te sluiten en daarvoor moest maandelijks een bedrag van f 31,76 apart worden gezet. In december 1904, een half jaar na zijn geboorte, kreeg Jantje een kinderstoel en in februari 1905 een ledikantje met toebehoren. In november 1906 werd een tweede kind geboren, een meisje, dat de naam Marietje krijgt. Er zijn weer kosten voor de pleegzuster, de fooi voor de bedienden, een zegel voor de geboorte-akte en rekeningen van dokter en apotheek. In juni 1907 kreeg ook Marietje haar eigen ledikantje en een maand later Jantje een echte stoel. Zijn kinderstoel zal hij aan zijn zusje hebben moeten afstaan.

Een baboe met een Europees kind in haar slendang en een Europese jongen op de treden van de voorgalerij, de vader van de kinderen komt thuis in een bendy. Tekening van J. van der Heyden, ca. 1920 [KITLV]

Er was een piano in huis, want er zijn regelmatig rekeningen voor de stemmer en muziekboeken, en ook een ‘gramaphone’. Opvallend is het bezit van ‘telephoon’ vanaf februari 1904.

Meneer Vermeulen was korte tijd een verwoed sigarenroker. Ook zal hij wel de eigenaar van de aangeschafte buks zijn geweest en het lid van de schietvereniging. Was hij ook de enthousiaste fotograaf en het lid van de Wielrijdersbond? Waar beiden misschien profiteerden van de uitstapjes naar Soekaboemi en het regelmatig bezoek aan de Bataviase schouwburg. Aan gezondheidszorg werd vrij wat uitgegeven en het is interessant om te vernemen dat er ook uitgaven zijn voor massage en voor ‘inlandsche’ medicijnen.

Een aardig detail uit het kasboek is dat de bedienden in 1905 getrakteerd werden op een bezoek aan het circus. Er staat daarvoor een bedrag te boek van f 7,- wat veel lijkt, ook al het om een aantal bedienden zou gaan.

Uit het gehele uitgavenpatroon komt de indruk naar voren dat de onkosten in de sfeer van de vrijetijdsbesteding vooral meneer Vermeulen ten goede kwamen. Er zijn wel uitgaven voor kleding voor mevrouw, maar een abonnement op zoiets als een vrouwenblad ontbreekt. Er is een piano in huis, die misschien door mevrouw bespeeld werd. Maar verder lijkt zij er nogal bekaaid van af te komen. Of betaalde zij haar privé-uitgaven uit het huishoudgeld? Omdat geen van beide echtelieden zoiets als zakgeld had, zullen we dat wel nooit te weten komen.

Voor het overige: de toevallige vondst van dit kasboek levert een schat aan informatie op over het leven van een ‘gewoon’ Europees gezin in Indië. Hoeveel huishoudboekjes zouden er nog in archief- en bibliotheekverzamelingen te vinden zijn? Wie heeft er nog eentje in huis, weggestopt tussen oude familiepapieren? ‘Mijn’ kasboek is ‘ergens’ op de kop getikt: wat zou het jammer zijn als het verloren was gegaan!

x

x

Dit artikel verscheen eerder in Moesson, 15 januari 1993.

Theo Stevens (1937) was tijdens zijn werkzame leven onder meer universitair hoofddocent Economische en sociale geschiedenis Universiteit van Amsterdam, en vervolgens buitengewoon hoogleraar sportgeschiedenis VU Amsterdam.