Het verzet van Victor Makatita tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland

Molukse jongere in vooroorlogs Nederland, talent van voetbalvereniging Quick, koerier in het verzet tegen de Duitsers, en ´Engelandvaarder´: Victor Makatita had veel in zich, maar moest dat met de dood bekopen. Zijn oude ´clubmaat´ Ron Habiboe doet verslag.

Door Ron Habiboe

Victor Makatita

Toen ik 15 jaar oud was voetbalde ik bij de Haagse voetbalvereniging Quick, die toen juist 75 jaar bestond en een jubileumboek uitgaf. Met name een speciale foto in het boek trok mijn aandacht. Onder de foto stond de naam: Victor Makatita. De tekst boven de foto luidde: 9 april 1942. Zij die ons ontvielen.
Ik was destijds meer geïnteresseerd in de nieuwste Adidas voetbalschoenen en in mijn 16^e verjaardag, de dag dat ik zelf een brommer mocht besturen. Het gedenkboek zelf heb ik niet meer, maar de foto heb ik destijds eruit gescheurd en bewaard, omdat het gezicht mij bekend voorkwam.
Jaren later werd ik meer en meer nieuwsgierig naar deze Victor Makatita. Ik ging op zoek en dit is uitgemond in een jarenlang onderzoek naar de geschiedenis van Molukkers in Den Haag. Wie was Victor Makatita?  

De familie Makatita

Victor Lucas Makatita was in 1919 geboren in Batavia op Java als zoon van de Molukse Lucas Makatita en de Indische Maria Francisca Kessler. Zijn ouders waren op 10 juli 1912 in Buitenzorg gehuwd. Zij kregen vier kinderen: Anton Pieter, Catherina Elisabeth, Victor Lucas en Jeanne Cornelia Louise Makatita.

De familie Makatita was al geruime tijd Europees georiënteerd. Zo was vader Lucas Makatita als inlander op 1 februari 1890 bij ordonnantie “voor de wet aan Europeanen gelijkgesteld”. Dit impliceerde, dat hij onder meer betere carrière kansen had bij het Indische gouvernement en dat zijn kinderen Nederlandstalig onderwijs konden volgen. Zelf had Lucas dat onderwijs ook gevolgd, want zijn vader, Samuel Anthonie Makatita, was als één van de eerste inlanders in 1882 gelijkgesteld.  Ook het huwelijk van Lucas met de Indische Maria Kessler geeft aan dat hij zich maatschappelijk in de Europese, Indische-koloniale gemeenschap begaf.

Vader Lucas was in 1891 als Europees ambtenaar in dienst getreden bij de Post- en Telegraafdienst (PTD) in Weltevreden, een toenmalige voorstad van Batavia. Al snel daarna maakte hij carrière binnen het Indische ambtenarenapparaat en werd hij op afwisselende plaatsen op Java  gestationeerd. In 1904 werd hem, wegens langdurige dienst en als gelijkgestelde, één jaar verlof in Europa toegekend.

Nadat vader Lucas na zijn verlof in 1905 weer in dienst kwam van de PTD werd hij al snel benoemd tot hoofd van het kantoor in Grissee en later tot hoofdcommies in Soerabaja. Vanaf 1917 deed vader Lucas dienst als kantoorchef PTD 1^e klasse, onder meer in Menado. Ten slotte werd hij in 1923 op eigen verzoek wegens volbrachte diensttijd eervol ontslagen. Hij was toen 49 jaar.

Het gezin Makatita keerde vervolgens van Soerabaja terug naar Buitenzorg. Waarschijnlijk meende Lucas Makatita dat zijn kinderen voor opvoeding en opleiding beter af waren in Nederland. Bovendien zou hij daar niet helemaal alleen zijn, want familie van zijn vrouw uit Indië was inmiddels ook naar Den Haag verhuisd. In 1927 vertrekt het gezin Makatita, met vier kinderen naar Nederland.

In Den Haag

Begin augustus 1927 komt Lucas Makatita met zijn gezin aan in Nederland. Victor is dan 8 jaar oud. De familie vestigt zich aan de Zonnebloemstraat 64 in Den Haag. Victor gaat naar school en niet lang na zijn aankomst in Nederland speelt Victor bij de Haagse voetbalvereniging Quick. Op zijn zestiende jaar, dus op zeer jeugdige leeftijd, komt hij terecht in het eerste elftal. Hiernaast blijkt hij ook talent te hebben voor cricket, want in 1934 speelt Victor in het eerste aspiranten cricketteam van hetzelfde Quick.

Victor (in het midden) in adspirantenteam Quick, 1933

In november 1937 vertrekken de ouders terug naar Indië, naar Bandung. De 18-jarige Victor en zijn oudere broer blijven achter in Nederland. Een maand voor het vertrek van hun ouders verhuizen zij naar Leiden, uiteindelijk beiden naar de Schelpenkade 45. Niet lang daarna verhuist Victor in zijn eentje toch terug naar Den Haag en hij betrekt een bovenetage aan de Copernicusstraat 316. Hij blijft daar wonen tot in september 1938. In deze tijd studeert Victor Frans. Hij vertrekt dan naar Breda, waar hij als cadet is toegelaten tot de officiersopleiding aan de Koninklijke Militaire Academie (KMA). Toch blijft hij met Den Haag verbonden, want zo speelt hij in het eerste voetbalelftal van Quick tot half december 1941. Dat hij een fervent sporter was, blijkt overigens ook in 1939 als hij deelneemt aan de atletiek tweekamp in Middelburg, waar hij voor de cadettenploeg meedoet aan de 800 meter koppelrace tegen de atleten van de Marathon-Sprinkhanen combinatie.

Cadet-sergeant Makatita

Nadat de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland zijn binnengevallen en vijf dagen later Nederland capituleert, wordt het Nederlandse leger op 15 juli door de Duitsers ontbonden. De cadetten van de KMA werden ontslagen en naar huis gestuurd. Het betrof hier onder meer bijna 250 cadetten voor het Koninklijk Nederlands-Indische Leger (KNIL) die, verspreid over drie studiejaren, aan de KMA een opleiding volgden. Victor was één van hen. De KMA-cadetten moesten zich in mei 1941 van de Duitsers nog wel weer voor controle melden in de kazernes, maar kon hierna weer gewoon naar huis.

Precies een jaar later moesten zij zich nogmaals melden, maar nu werden zij in krijgsgevangenschap afgevoerd naar Duitsland. Enkele cadetten hadden zich aan de melding ontrokken. Sommigen vochten inmiddels in Zuidoost-Azië tegen de Japanners. Een aantal cadetten was tijdens hun ontsnappingspoging naar Engeland gepakt en gefusilleerd door de Duitsers.

Tijdens de eerste oorlogsjaren hield Victor zich bezig met ondergrondse activiteiten. Hoogstwaarschijnlijk stond hij hierbij in contact met de Molukse KNIL-kapitein E.A. Latuperisa, die nauw betrokken was bij de verzetsbeweging de Orde Dienst (O.D.). Deze Latuperisa rekruteerde KMA-cadetten, organiseerde het verzet en verzamelde wapens. Kapitein Latuperisa zou in maart 1942 gearresteerd worden en in juli 1943 door de Duitsers worden gefusilleerd op de Leusderheide. Het is zeker dat Victor onder meer koeriersdiensten verricht voor het verzet tegen de Duitsers.

De ontsnappingspoging naar Nederlands-Indië

In februari 1942, als de Tweede Wereldoorlog inmiddels ook Nederlands-Indië heeft bereikt,  onderneemt Victor een poging om via de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging in Zwitserland en via Engeland naar Nederlands-Indië te vertrekken om dáár te gaan vechten. Victor is niet alleen. Hij onderneemt zijn ontsnappingstocht met collega-cadet Charles Jean Laurey. Deze Charles is van dezelfde KMA-lichting als Victor, die van 1938. Charles was bestemd voor de KNIL-infanterie en Victor voor de militaire administratie.

Op 10 februari vertrekken zij uit Den Haag en zes dagen later komen zij aan in de Franse stad Besançon nabij de Frans-Zwitserse grens. De grensoversteek naar Zwitserland mislukt de eerste maal vanwege sneeuwoverlast. Bij een nieuwe poging, twee dagen later, worden zij in Pontarlier gearresteerd door de Franse politie en uitgeleverd aan de Duitse legerautoriteiten. Het onderzoek door de Duitsers duurde tot 5 april. De Duitse krijgsraad was van mening dat er slechts sprake was geweest van een amateuristische poging van radeloze jongelui. Internering in Duistland zou voldoende zijn, aldus het voorstel.

In dezelfde tijd was er echter een geheim bevel van de Duitse legerbevelhebber uitgevaardigd, het zogeheten Keitel-Erlass, waarin stond dat elke poging om naar Engeland te gaan als steun aan de vijand (Feind Begünstigung) moest worden gekwalificeerd en dat daar de doodstraf op stond. De hogere krijgsraad in Dijon oordeelde opnieuw en op 7 april sprak zij alsnog de doodstraf over Makatita, Laurey en een derde Nederlander uit.

Afscheid

Op de dag van de uitspraak van de krijgsraad mocht Victor nog een brief aan zijn oudere broer  schrijven. Aan het einde van zijn brief schrijft hij hoe zijn broer het bericht moest doorgeven aan thuis:

“Ik hoop dat je begrijpt, dat ik dit moest doen. Ik was nu eenmaal van plan officier te worden en Indië was in gevaar … Wat het bericht voor thuis aangaat, doe dat in Godsnaam voorzichtig. … Nooit zal ik vergeten wat ze allen, Pa en Ma in het bijzonder, voor mij betekenden. Ik vraag vergiffenis als ik niet altijd een even goede zoon ben geweest. Ik was nu eenmaal niet sterk in uiterlijk vertoon. Wens ze allen het allerbeste toe. Ik vraag vergeving, als ik ze door deze handeling verdriet berokkend heb, maar ik kan niet anders. …. Houd je taai! Je broer Vic.”

Twee dagen later, op 9 april 1942, werd het vonnis in het Franse Dijon uitgevoerd. De 22-jarige Victor Makatita, de 23-jarige Charles Laurey en een zekere journalist Henri Alexander de Beaufort werden om 19:00 uur gefusilleerd.

De derde man

Hoewel in de literatuur slechts wordt gemeld, dat Victor samen met Laurey vanuit Nederland was vertrokken, is het goed mogelijk dat Henri de Beaufort vanaf het begin af aan vanuit Nederland samen heeft gereisd met Makatita en Laurey. Henri Alexander de Beaufort (geboren: Brummen, 3 oktober 1915) was op dezelfde datum en op dezelfde plaats bij de Frans-Zwitserse grens gearresteerd, met onder meer in het bezit van een vals persoonsbewijs. Ook hij was op weg naar Nederlands-Indië om zich aldaar aan te sluiten bij het KNIL. De Beaufort was ongeveer drie jaar ouder dan de twee anderen en afkomstig uit het Utrechtse Leusden. Bij het uitbreken van de oorlog was hij als redactielid verbonden aan het weekblad Motor, uitgegeven door de Uitgeverij en Adviesbureau op auto- en motorgebied te Den Haag. De Beaufort was vanaf 1937 evenals Victor woonachtig in Den Haag, in de kost op de Valkenboskade 552, nog geen tien minuten lopen verwijderd van Victors adres aan de Copernicusstraat. Het is aannemelijk dat hij een persoonlijke bekende van Victor was.

Het Vaderland

Op 23 april 1942 plaatste de oudere broer van Victor, mede namens zijn ouders en twee zusters in Indië, het droevige overlijdensbericht van zijn 22-jarige broer in de krant Het Vaderland.

x
x
x
x
x
x
x

Bronnen
Bouman, B., Van driekleur tot Rood-Wit, Den Haag, 1995.
Cats, Bob, De geschiedenis van de KNIL-cadetten te Breda, promoties 1940, 1941 en 1942, in: Armamentaria, 37 (2002-2003).
Dogger, Gerard, De vierkante maan, Amsterdam/Brussel, 1979.
Haagse voetbalvereniging Quick, Driekwart eeuw Quick. 1896-1971. Den Haag, 1971.
Immerzeel, B., Moluks Verzet WO II. Utrecht, 1992.
Poeze, Harry A., In het land van de overheerser. Dordrecht, Cinnaminson, 1986.
Centraal Bureau Genealogie
Gemeentearchief Den Haag
Gemeentearchief Utrecht
Koninklijke Bibliotheek
Nationaal Archief
Moluks Historisch Museum