De steunverlening aan Indo-Europeanen in Bandoeng lag vanaf januari 1944 in handen van het plaatselijke Indo-Comité onder leiding van Frits Suyderhoud. Over deze steunverlening, die bestond uit huisvesting, voedsel en werkverschaffing, werd in het verleden al meermalen geschreven, echter vrijwel slechts alleen over de werkkampen. De meeste jongens uit Bandoeng herinneren zich nog levendig de kampen Goenoeng Haloe en Pasir Benteng. Het verhaal van de andere tewerkstellingsprojecten, vooral bedoeld voor vrouwen en meisjes, kreeg veel minder aandacht.

Japans officiersuniform

Vanaf het begin van het functioneren van het Indo-Comité was al sprake van een schoenenfabriekje aan de Kebon Kawoeng, naast de gaarkeuken van, en evenals deze geleid door, ‘ Paatje’  van der Capellen. Als we de bronnen mogen geloven dan hield Van der Capellen zich de helft van zijn tijd samen met zijn vrouw bezig met het runnen van de gaarkeuken, en de andere helft met het aansturen van enkele jongens die bezig waren om uit lappen rubber schoenen te snijden. De bestellingen voor de rubber en benodigde benzine (?) verliepen via het Indo-Comité. Het bedrijfje bleef in functie tot het einde van de oorlog. Op 26 juli 1945 meldde Van der Capellen nog bij Suyderhoud dat er “een Nip van de burgerkampen” bij hem was langsgekomen voor de bestelling van 1500 paar schoenen.   

Onderbroeken en sokken

Van veel groter belang waren de projecten voor de verarmde vrouwen.  Op 28 februari 1944 hoorde het Comité dat een textielfabriekje in Tjitjadas van de Japanners een order had gekregen voor de productie van maar liefst 20 duizend onderbroeken, tegen betaling van 20 cent per stuk. Zó veel werk kon het bedrijfje vast niet aan, dacht men. Suyderhoud meldt in zijn dagboek: “wij zullen proberen een deel van dit werk voor de Indo-vrouwen te reserveren”. Na overleg met de Japanners (mag het?) en de andere leden van het Comité, werd contact opgenomen met het fabriekje. Het mocht, en de vrouwen konden aan de slag.

De Japanners moeten blij geweest zijn met dit initiatief, want enkele weken later klopten ze zelf aan bij het Comité, met de vraag of de Indo-vrouwen ook sokken  konden breien. Op 23 maart toog Suyderhoud met een stel sokken in zijn tas naar de Japanner Nakamura. “Heb hem één paar sokken van de breicentrale laten zien en hem het volgende voorstel overgebracht: 250 breisters leveren hem 200 paar sokken per week. Eerste aflevering twee weken na opdracht en levering garens.”  Nakamura ging akkoord. Hij zou f 1,25 per stel sokken aan de centrale betalen, waarvan f 1,- bestemd voor de maakster.
Eind april wilden de Japanners ook broeken (à 20 cent) geleverd zien.

Uitzendbureau

De organisatie van de productie lag in handen van mevrouw A.C.van Galen-Last voor zover het het naaiwerk betrof, en (waarschijnlijk, – het verslag van Suyderhoud is op dit punt niet geheel duidelijk) de heer Bär voor het breiwerk. De opdrachten werden uitbesteed aan vrouwen en oudere meisjes die daar om vroegen en daar naar het oordeel van het Comité voor in aanmerking kwamen. De leiding zorgde – via tussenpersonen op buurtniveau – voor de instructies, de verstrekking van stof, breikatoen en andere benodigdheden, en de controle en aflevering van de eindproductie. Het Comité gebruikte steeds de benamingen ‘naaicentrale’ en ‘ breicentrale’ om beide organisaties te onderscheiden.

Het Comité had inmiddels enige naam gekregen als uitzendorganisatie, want er kwamen nu ook regelmatig Indonesiërs en Japanners langs die personeel nodig hadden, zowel voor privé als publieksdoeleinden. Had het Comité nog een paar jongens die schoonmaakwerkzaamheden konden verrichten? Kende het nog een goeie boekhouder? Of jongens die fietsen konden repareren?
Op 16 mei werd Suyderhoud bij de ‘Keisatsubutjo’ geroepen. “Hij vroeg om algemene inlichtingen over onze organisatie. Alles uitgelegd. Heb hem ook verteld dat werkverschaffing onze hoofdtaak is. Dan vroeg hij bemiddeling om ca. 10 meisjes te vragen of zij in het legerrestaurant Kaikosha in de Menadostraat wilden werken van 18-23 uur ´s avonds. Hij verzekerde dat deze meisjes geen overlast te vrezen hebben.”
Suyderhoud komt hier in zijn verslag niet meer op terug. We mogen aannemen dat hij aan het verzoek tegemoet is gekomen. Of de meisjes werkelijk geen overlast hebben ondervonden weten we niet. Suyderhoud zou het ook nooit in zijn dagboek hebben vermeld. Hij hield het verslag bij, juist met de bedoeling om bij de Japanners de indruk te wekken dat het Indo-Comité volledig medewerking verleende. Daarvoor had hij het ook steeds in zijn kantoor liggen, in een niet-afgesloten lade.

Een mislukt project

Een project dat níet goed van de grond is gekomen, was de spincentrale. Op 5 mei 1944 vroeg de Japanner Azumi aan het Comité om 6 à 8 vrouwen “die eventueel spinlessen van hem zouden kunnen krijgen om ze aan het spinnen te krijgen van garens”. Voor dit doel moest een groot huis worden aangewezen. De vrouwen hadden immers zelf geen spinnewielen, – het zou beter zijn dit centraal te regelen.
Suyderhoud ging nu samen met de Japanners op stap, op zoek naar een geschikt pand. Ze kwamen uiteindelijk terecht op Lombokstraat 33. Op 22 mei werden hier 50 spinmachines naar binnen gedragen, later volgden nog meer. “Dit pand wordt dan een centraal punt voor de verschillende poesats. In de achterkamer moet een Indo huizen als djaga.”

Al snel zou blijken dat het spinnen minder thuishoorde in de cultuur van de Indo-vrouwen dan het naaien en breien. Een maand later werd nog gesteggeld over de lonen. Suyderhoud: “Na ruggespraak met Azumi deelde Nomura mij mede dat wij eerst een opgave moeten geven hoeveel per persoon per halve maand gesponnen kan worden en tevens hoe het gesponnen draad is. Daarna zal het loon bepaald worden.”
Nomura had niet zo veel zin in dit soort details, en delegeerde de zaak aan een  zekere Omura. Deze Omura liet meteen weten dat hij ontevreden was over het feit dat nog zo weinig draad was ingeleverd. Een maand later was het loon nog steeds niet helemaal duidelijk: de Kaizabu betaalde een deel van het spinloon, en de Naisabu betaalde er f 0,20 bij per 100 gram. Zó veel was duidelijk, dat niets duidelijk was. Op 12 september van dat jaar schreef Suyderhoud: “Bij het naar huis gaan schoot Hr. Ogura mij aan en vroeg mij waarom er maar 70 spinners zijn op de 120 toestellen. Ik zei hem dat het langzaam stijgend is, doch hij was zeer ontevreden over de Indo´s, omdat zij weinig voor het spinnen voelen. Hij zei onder meer dat de Indo nog een hati-moesoeh (vijandig hart) heeft, omdat zij niet voor Nippon willen spinnen”.
De volgende dag meldde de leidster van de spinsters, mevrouw Bakker, dat er te weinig animo was omdat de verdiensten te gering waren. Suyderhoud: “Dit heb ik aan de Naiseibutjo verteld en ook wat heer Ogura gisteren zei. Hij zou het onderzoeken.”
De details kennen we niet, maar de uitkomst van het onderzoek was duidelijk. Op 20 januari 1945 gaf Ogura opdracht de spintoestellen weer in te leveren.

600 beenstukken

Met de naai- en breicentrale ging het inmiddels steeds beter. Er kwamen regelmatig  orders binnen. In mei 1944 vroegen de Japanners om sokken. Suyderhoud: “Bezoek gehad van mevrouw Van der Meer Mohr over de sokken; met een voorbeeld naar de Keizaibu gegaan en dit model (met hiel) werd goedgevonden.” Nog geen week later leverde Van de Meer Mohr 450 paar korte witte sokken, zonder daar overigens meteen geld voor te krijgen.
Op 3 juli vroeg mevrouw Yamakita (een privé-ondernemer?) prijsopgave voor het maken van zogenaamde shillerhemden. Waarschijnlijk werd deze order overruled door die van de Japanner Tadenuda die een week later vroeg om jurken en snelverband. In oktober vroeg Ogura (dezelfde, van de Keizabu) om een lijst van mensen die met de hand broeken van goemizakken konden maken. Suyderhoud: “Hiervoor kunnen we gemakkelijk 300 naaisters aan het werk zetten”.
Het aantal orders was inmiddels groter geworden dan de productiecapaciteit. De Japanners moesten soms wachten. Curieus was de opmerking van Suyderhoud op 6 december van dat jaar: “Naar Lombokstraat 33  geweest: proefgaren gegeven voor de naaicentrale. Met een model geweest bij heer Tominaga. Meer dan f 0,10 kan niet betaald worden, dus dit niet als werkverschaffing behandelen; dus de beter gesitueerden in dit werk betrekken”. Met andere woorden: de zaken gingen zó goed dat onvoldoende “armen”  op het lijstje stonden en dat ook andere vrouwen moesten worden gemotiveerd voor dit werk.
Een paar dagen later belde Suyderhoud met luitenant Obasjohi om hem te zeggen dat 600 beenstukken konden worden afgehaald, maar dat ze niet verder konden werken bij gebrek aan geld, naalden en draad.

Een succesformule

In 1945 werd de productie nog verder opgevoerd. Er kwamen bestellingen binnen voor broeken van goenizakken, korte broeken, blouses en tarifu (?). Op 3 april kwam een ondergeschikte van luitenant Obasjohi langs met een order van 300 “uma no hioi no boshi”. Suyderhoud, die een beetje Japans sprak, moet begrepen hebben wat de bedoeling was.
De dames hadden inmiddels zó vaak getoond het vak te beheersen, dat steeds minder gevraagd werd naar voorbeelden. De opdrachten werden ook steeds groter. In mei werd gevraagd om maar liefst duizend uniformen. Suyderhoud tekent op: “Izin gevraagd voor 12.000 knopen”. Eind juni vraagt Ishihara of de vrouwen in twee weken tijd 10 duizend pullovers kunnen breien. Het hoofd van de breicentrale, Bär, meldt aan Suyderhoud: “Kan niet, we zijn nog bezig met een andere bestelling”. Enkele dagen later plaatst Bär een advertentie in de krant waarin hij vraagt om breisters.
De betaling van al deze goederen liep ook steeds beter. Er werden tussen het Comité en de Japanners afspraken gemaakt over een snellere facturering. Suyderhoud, druk bezig met de organisatie van Goenoeng Haloe en Pasir Benteng, bemoeide zich steeds minder met de naai- en breicentrales. Het was ook niet meer nodig, de werkzaamheden liepen gesmeerd.

Al met al kan worden gezegd dat het Indo-Comité in Bandoeng met deze activiteiten goed werk heeft gedaan. Honderden vrouwen werd een – zij het gering – inkomen geboden wat hen in staat stelde te overleven. De Japanners, die graag wilden dat de Indo´s zich nuttig maakten voor de samenleving, waren tevreden. Wat de relatie tussen de Japanse bezetter en de Indo´s in het algemeen betreft, staat het succes van de naai- en breicentrale van het Indo-Comité in contrast met de stroeve samenwerking in de werkkampen.
Suyderhoud, na de oorlog ingedeeld bij de Koninklijke Marine, werd wel verweten dat hij werkkrachten had geleverd aan de bezetter. Zijn verweer luidde dat deze werkzaamheden geen directe relatie hadden gehad met de oorlogsvoering of – productie. Het werd hem uiteindelijk vergeven.

x