Een Inlandsche promovenda in de voetsporen van Aletta Jacobs

In de Nederlandse schoolboeken wordt Aletta Jacobs vaak vermeld als de eerste grote feministe. De in 1854 in Hoogezand geboren dochter van een huisarts studeerde medicijnen in Groningen. In 1879 promoveerde ze, als eerste vrouw in Nederland, op het onderwerp ´localisatie van physiologische en pathologische verschijnselen in de groote hersenen’. Na haar promotie vestigde zij zich in Amsterdam als huisarts. De rest van haar leven stond in het teken van de strijd voor gelijkberechtiging van vrouwen. Aletta Jacobs wordt zó belangrijk gevonden dat haar naam is opgenomen in de historische Canon van Nederland.

Ida Loemongga Haroen

Weet echter iemand wie de eerste promovenda was van Nederlands-Indië (en dus van Indonesië)? Zouden ze het daar in Indonesië weten? Zou er ooit een artikeltje aan gewijd zijn in een of ander tijdschrift? Het valt te betwijfelen. Op het internet is hiervan in elk geval weinig te vinden.
Gelukkig heeft de Koninklijke Bibliotheek een groot deel van zijn krantenarchief op het internet geplaatst, en kunnen we vragen als deze nu snel beantwoorden.
Op 29 april 1932 seinde persbureau Aneta uit Amsterdam, “dat op 22 september aanstaande tot doctor in de geneeskunde zal promoveren de eerste Inlandsche vrouw, Ida Loemongga Haroen al Rasjid, op het proefschrift ‘Diagnose en prognose van aangeboren hartgebreken’.” Wie was zij, deze jonge vrouw? Wie was Ida Loemongga Haroen?  

Een welgestelde familie

Ida werd geboren op 22 maart 1905 te Padang, Sumatra, als dochter van Haroen al Rasjid Nasoetion en Raden Endar Moeda Alimatoes. Haar vader – net als die van Aletta Jacobs – was arts. Later zou het gezin verhuizen naar Tandjoengkarang, in de Lampongsche Districten, Zuid-Sumatra.
Dat de familie welgesteld was, blijkt uit het feit dat tenminste drie kinderen naar Nederland werden gestuurd om daar te studeren. Ida rondde eerst de HBS af in Batavia, en vertrok op haar 18e naar Nederland. Haar opleiding tot arts kreeg zij aan de universiteiten van Utrecht en Leiden. Vervolgens werd ze assistente in de kinderkliniek van het Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam. Het was ook in deze laatste plaats dat ze promoveerde.

Van de promotie zijn enkele foto´s bewaard gebleven. Op één daarvan zien we Ida, geflankeerd door haar  beide broers als paranymph, luisteren naar een toespraak van Prof. Burger. Van de gebeurtenis werd het volgende verslag gemaakt:

Ida tijdens haar promotie

“Professor Cornelia de Lange, Ida Haroen’s promotor te Amsterdam, heeft na de promotie gevoelige woorden gesproken, welke een duidelijk bewijs vormden van de sympathie van deze hoog begaafde vrouwelijke Professor voor haar jeugdige pupil.
Prof. De Lange bedankte de in Indië woonachtige ouders van dit cordate Doctoresje, voor het in hun kind gestelde vertrouwen en de opofferingen die zij zich hebben getroost om deze kostbare studie mogelijk te maken. Dr. Haroen te Tandjong Karang werd door de Amsterdamsche Professoren telegrafisch gelukgewenscht met de promotie van zijn dochter.”

Waarna vervolgd werd met een schets van Ida´s karakter:

“Zij, die het voorrecht hadden Ida Haroen tijdens haar studententijd te kennen, zullen weten, dat zij een bijzondere figuur is. Geenszins een bedeesd vrouwke, wie het aan te zien is, dat het Hollandse leven en klimaat haar parten speelde. Neen, zij is een intelligente vlotte figuur met een uitstekende uitspraak en een overtuigende betoogtrant. Een vrouw, bijzonder geschikt om Doctor te zijn, niet alléén omdat ze goed kon leren, maar veel méér omdat zij tot hen behoort die zich interesseeren voor méér in den mensch dan alléén diens ziektebeeld. Zij interessert zich ook voor den gezonden mensch en wil daarvan alles weten. In de jaren dat zij in Holland gestudeerd heeft, heeft ze zeker al haar vrijen tijd benut om den “mensch” te leren kennen, ook buiten het studentenleven. (…)
De Universiteiten hebben hun plicht gedaan. De praktijk zal zeggen hoe Dr. Ida Haroen haar plaats in het leven, hetzij in Europa of in Indië, zal weten te kiezen.”

Een moeilijke keuze

Pas twee jaar later vertrok Ida Haroen naar haar geboorteland. Op 12 november 1934 meldde het Nieuws van den Dag voor Nederlands-Indië:

“Heden zou via Singapore met het s.s. Houtman van de K.P.M, uit Nederland, waar zij meer dan 10 jaren had gestudeerd, terugkeren Dr. Ida Loemonga Haroen al Rasjid. Zij is een dochter van een Indischen arts in de Lampoengs en is de eerste Inlandsche, die op een proefschrift haar doctorstitel behaalde. (…) Waar Dr. Ida zich zal vestigen om te praktizeeren is nog niet bekend, daar zij nog naar de Lampoengs zal gaan om haar familie te bezoeken.”

Een maand later verscheen in hetzelfde blad een advertentie waaruit bleek dat Ida zich als kinderarts gevestigd had in Batavia, op het adres Koningsplein Noord, nr. 9.
Hier zou ons onderzoek doodlopen, ware het niet dat we telefonisch contact wisten te leggen met de familie van Ida, in …… Nederland. Een zoon van Ida, Harmen Reerink, completeert het verhaal:

“Mijn moeder was toen ze nog in Amsterdam studeerde verliefd geworden op mijn vader, Hans Reerink. Toen ze in 1934 naar Indië ging, was dat toch vooral om haar ouders te zien. Mogelijk speelde ze toen al met de gedachten om weer snel terug te keren. In december 1935 zijn mijn ouders hier in Nederland getrouwd. Mijn moeder is nooit meer teruggegaan naar Indië.”

Was dat niet moeilijk voor haar? Ze moet toch tien jaar lang gestudeerd hebben met de gedachte haar kennis in Indië te kunnen gebruiken?

“Natuurlijk was dat moeilijk, maar daar heeft ze zich nooit zo over uitgelaten. Het was gewoon de liefde voor mijn vader die haar dit besluit deed nemen.”

Paul Krugerstraat, Arnhem

Heeft ze in Nederland nog gewerkt als arts?

“Ja, in de Paul Krugerstraat 2b te Arnhem hield mijn moeder praktijk. Mijn vader was verbonden als kinderarts aan het kinderziekenhuis van Arnhem . Voor de slag om Arnhem werd het hele gezin geëvacueerd naar Nunspeet. Later zijn ze naar Rotterdam verhuisd, naar de Mathenesserlaan. Ook daar hield mijn moeder praktijk als kinderarts. Dat was zwaar, de kinderarts bezocht toen nog patiënten op hun woonadres waarvoor mijn moeder heel wat trappen op – en af moest lopen. Thuis waren er 6 kinderen waar zij haar moederlijke zorg aan gaf. Mijn moeder is al heel jong aan een hartinfarct overleden. Ze werd slechts 55. Ze is begraven op de algemene begraafplaats te Goor.”

In Memoriam

In het Nederlandse Tijdschrift voor Geneeskunde vonden we nog een ´In Memoriam´:

“Een ieder die als vriend of als gast in haar huis zo welkom was, kwamen weer beelden voor ogen, hoe zij voor ons was: hartelijk, gul, vrolijk, schrander, vol humor, en dan weer ernstig, en altijd bereid tot helpen in benarde omstandigheden van anderen. Vaak hebben we ons afgevraagd, hoe zij, zonder ooit de indruk te maken van moe te zijn, de zorg voor dit grote gezin en voor haar praktijk als kinderarts op zulk een bewonderenswaardige wijze heeft kunnen behartigen. (…) Vele ouders zullen haar dankbaar blijven voor al hetgeen zij voor hun kinderen heeft gedaan en voor de wijze waarop zij het deed.”

Ida Haroen, de eerste promovenda van Nederlands-Indië, had ervoor gekozen haar leven te slijten in Nederland, en deed dat, als we de berichten mogen geloven, op een voorbeeldige wijze. Misschien heel anders dan Aletta Jacobs, maar niet minder dan zij iemand om trots op te zijn. De enige vraag die ons nu nog rest, is wie op dit moment in Indonesië zélf wordt beschouwd als eerste promovenda. Het verhaal wordt vervolgd.

x

Bronnen:
Zo Was Indië, 1850-1950. Samenstelling Joop van den Berg. Uitgeverij Luitingh-Laren N.H., 1976.
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 28 mei 1960, Jaargang 104. I.22.