In 1792 schreef een zekere Ary Huysers, oud-koopman in dienst der Nederlandsche Oost-Indische Compagnie, een verhandeling over Oost-Indische nederzettingen.
Over de voor Batavia gelegen eilanden vermeldde hij:
Eilanden voor Batavia
´Vlak voor de Stad Batavia, circa 3 à 4 uren, doch sommige wat verder, liggen de volgende eilanden, die onder het Koninkrijk Jaccatra of Batavia behoren, als Vader Smit, Leyden, Alkmaar, Enkhuisen, Edam,op welk laatstgenoemd eiland te vinden is de lijnbaan van de Compagnie, en hetwelk tevens dient tot een verblijfplaats van bandieten; voorts het eiland Haarlem, Hoorn, Amsterdam, Middelburg, Schiedam, Rotterdam, Engels Onrust, Purmerend, Onrust en de Kuiper, welke twee laatste eilanden van veel nut zijn voor de Compagnie, zowel in het lossen als in het laden, als in het repareren der schepen, tot welk een en ander die beide eilanden zeer geschikt zijn, en gelegen zijn in het zicht van de hoofdstad.´
Vooral de naam ´Vader Smit´ intrigeert, want wie was deze man eigenlijk? De naam Vader Smit komen we in de digitale kaartenzaal van het Koninklijk Institut voor de Tropen (KIT) nóg een keer tegen, maar nu als naam van een berg op het eiland Soembawa. Vader Smit moet een ondernemende man zijn geweest. Helaas weten we niet meer van hem. Het internet helpt ons hier niet verder.
De reis naar Batavia
Vader Smit, voor de haven van Tandjoeng Priok, 1941
Om de reis voor de bemanning aantrekkelijker te maken, gaven de VOC-kapiteins veel kleine eilanden die op hun weg lagen een Nederlands naam. Zo werd bij de passage langs de onderkant van Sumatra het zicht verlegd van Meeuwen Eiland naar de Welkomstbaai, en vandaar naar Dwars in den Weg en Brabandshoedje. Via de Sint Nicolaaspunt (waarschijnlijk hield deze naam verband met de aankomstdatum van een schip) kwam Batavia in zicht. Dáár, voor de rede van Batavia, lagen nog enkele tientallen andere koraaleilanden en droogtes met Nederlandse namen. De meeste daarvan droegen de namen van de plaatsen van herkomst van de zeelieden. Enkele andere namen waren gebaseerd op scheepvaarttermen of kwamen voort uit de fantasie van de scheepslieden: Groot- en Klein Kombuis, Mathilde, De Steen, Onrust, Kerkhof, Rijnlandts Droogte, Neptunus Droogte, Neerstuk, Pas-op Droogte, Bonte Ezel en Vader Smit. Dit laatste, niet groter dan een voetbalveld en slechts zichtbaar bij laag water, lag voor de ingang van Batavia´s haven, Tandjoeng Priok.
Verontrustende conclusies
Het is deze eilanden slecht vergaan. En natuurlijk niet door de naamsveranderingen na de soevereiniteitsoverdracht (Onrust werd Kapal, Edam werd Damar Besar en Vader Smit werd Putri), want Moeder Natuur laat zich dáárdoor niet afschrikken. Echter wél door koraalwinning en milieuverontreiniging.
In 2010 verscheen in het Marine Pollution Bulletin, onder de titel ´Long-term changes in coral assemblages under natural and anthropogenic stress in Jakarta Bay (1920-2005)´, een artikel van koraalkenners Sancia van der Meij, Suharsono en Bert Hoeksema. In het artikel wordt een vergelijking gemaakt tussen de situatie in de jaren ´20 van de vorige eeuw (destijds al bestudeerd door vroegere koraaldeskundigen) en die in het jaar 2005. Niet alleen werden de eilanden onderzocht in de Jakarta Baai, maar ook die van de iets verder gelegen Duizend Eilanden Archipel. De conclusies zijn verontrustend. Het aantal koraalsoorten is ongeveer gehalveerd, de kwaliteit van de resterende riffen is drastisch achteruitgegaan.
Een strandbezoek zegt al genoeg
Pulau Untung Jawa (Amsterdam)
Zoals de titel van het artikel al aangeeft, moeten de redenen voor deze kwantitatieve en kwalitatieve teruggang worden gezocht in natuurlijke en menselijke factoren, waarbij de ´natuurlijke´ factoren ook vaak een menselijke oorsprong hebben. Uit eerder onderzoek was al gebleken dat koraal zich doorgaans snel herstelt na natuurlijke inbreuken zoals orkanen en extreem laag water. Inbreuken met een menselijke oorsprong (lozing van afval, verzilting, constructiewerkzaamheden, schadetoebrengende vismethoden) zijn echter vaak blijvend.
Jakarta is met zijn bevolkingsagglomeratie van 23 miljoen mensen een blijvende bedreiging voor de nabijgelegen eilanden. De rivieren Cisadane, Ciliwung en Citarum lozen water met huishoudelijk afval, koolwaterstof en zware metalen. Een energiecentrale in Tandjoeng Priok zorgt voor thermale vervuiling door de lozing van enorme hoeveelheden koelwater. Tenslotte worden als veroorzakers van de vervuiling aangewezen het toerisme en het zware scheepverkeer in deze wateren.
De auteurs wijzen er overigens op dat een strandbezoek in deze omgeving al voldoende is om te weten hoe de vlag er bij hangt. Overal ligt rommel.
Het lot van Vader Smit
Damar Kecil (Alkmaar)
Een oplossing voor het probleem wordt niet gegeven, zij het wel dat gewezen wordt op het belang van dit soort studies. De gevolgen van grote bevolkingsconcentraties in Zuid-Oost Azië voor nabijgelegen kwestsbare ecosystemen komen hierbij duidelijk aan het licht.
In enkele bijlagen van het artikel wordt het effect van de vervuiling op de verschillende koraalsoorten duidelijk in beeld gebracht, en wordt een overzicht gegeven van de gevolgen voor de verschillende eilanden en eilandjes in deze regio.
Leiden en Kerkhof verdwenen vrijwel geheel door koraalwinning en bevissing, het rif van Enkhuizen is praktisch dood. Haarlem, Rotterdam en Schiedam bestaan niet meer.
En Vader Smit? In de 19e eeuw groeiden er bomen op het een eiland, en kwam zelfs het omringende rif boven water. Door koraalwinning in de jaren ´20 en ´30 kwam hieraan echter een einde. Ook Vader Smit is blijvend uit het zicht verdwenen.
x
Bronnen:
Huysers, A., Beknopte beschrijving der Oostindische etablissementen. Roos & Vermandel, Amsterdam, 1792.
Sancia E.T. van der Meij et al, Long-term changes in coral assemblages under natural and anthropogenic stress in Jakarta Bay (1920-2005). Marine Pollution Bulletin 60 (2010) 1442-1454.
Java Post 
Het is al eens eerder gemeld, leuk dat deze verhalen boven water komen. Van de ogenschijnlijk oorstrelend romantisch klinkende etymologie van de eilandnamen naar de desastreuze gevolgen van de harde werkelijkheid van vandaag de dag. Nu zal het echte zeeman’s leven in die tijd ook niet al te zachtaardig van karakter zijn geweest, neem ik aan.
Maar het lot van Vader Smit? In het artikel ‘Eens een Hupp altijd een Hupp’ overkwam dat ook de ongedeerd gebleven heer W. herinner ik mij.
“Ook Vader Smit is blijvend uit het zicht verdwenen”. Multi-interpretabel. Wat levert de Nederlandse taal toch soms prachtige afsluitende zinnen op. Mooi man.
Interessant dat zelfs in 1792 nog gebruik wordt gemaakt van de naam ‘Koninkrijk Jaccatra’. Het lijkt Coen wel, die een hekel had aan de naam ‘Batavia’, hij had gekozen voor ‘Nieuw Hoorn’. Hij is nog lang blijven schrijven vanuit ‘het fort Jakatra’. Deze benaming vind je terug in meerdere officiële stukken.
Uit hetselfden boekske, met eenige sorg overgetypt en deshalven met grooten chance eenigen letterkens te verhaspelen, den volgenden regels:
´Het Koninkryk Jaccatra wierd den 30 Mey 1619 door de wapenen van de Oostindische Compagnie, onder het beleid van den wakkeren Opper-Landvoogd Jan Pietersz Coen, veroverd. – Men vond de situatie van deeze plaats zo wel geleegen, dat men er de Hoofdplaats van maakte over geheel Nederlands Indië; – men gaf er de naam aan van Batavia, ter gedagtnis van de oude Batavieren, onze zeer geroemde Voorouders, schoon genoomen den grooten Overwinnaar gaarne gezien zoude hebben dat men die plaats gedoopt had met den naam van Nieuw-Hoorn, na de plaats zyner geboorte. – Deeze voordelige legging gaf aanleiding dat Batavia wel haast in volkrykheid en rykdom toenam; en ofschoon zeedert een halve Eeuw het vermoogen van deeze Koopstad merkelyk gedaald is, kan men egter zeggen dat dezelve nog van veel gewigt is, en in het Oosten voor de gedugtste en mooiste Stad onder de Indianen gehouden word.´
“/…../ en mooiste Stad onder de Indianen gehouden word.” Deze zin is dus driehonderd jaar na de ontdekking van Amerika op schrift gesteld. Mijn vraag aan de kenner
‘wanneer is INDIË als naam of begrip in zwang gekomen’?
Driehonderd jaar geleden werd vanuit Europa bezien zo ongeveer heel ZO Azië gezien als India. Columbus zag op zijn tocht naar India de bevolking van Amerika per abuis aan voor ´Indianen´, – en dat is zo gebleven.
In de loop der eeuwen – en dan hebben we het over de 18e – 19e eeuw, waarin sprake was van consolidatie en uitbouw van het Nederlandse gezag op Java, Sumatra en Molukken, werd in het Nederlands steeds meer gesproken van Indië (´Ons Indië´) om ons stukje ZO Azie te onderscheiden van het Britse India. Ik weet niet of een jaar te noemen is voor het eerste gebruik van het woord ´Indië´. Vast wel, maar ik denk niet dat dat zo belangrijk is, omdat het destijds waarschijnlijk slechts werd gezien als een Nederlandstalige variant van India. M.a.w. het had op dat moment slechts een taalkundige -, en nog geen politieke of staatsrechtelijke betekenis.
Prachtig!! De ‘koninginne van het Oosten’.
Ik dacht dat in I4E een topic staat wanneer men de naam Nederlands Indie voor het eerst gebruikte.
Jayakerta was geen Koninkrijk , maar een soort provincie van Sultanat Banten.
Was van de Sundanese Koninkrijk Pajajaran veroverd .Werd bestuurd door o.a Pangeran Jayakerta , in de functie van een regent van Banten.
Sunda Kelapa was een van de verschillende havens van de oude Koninkrijk Pajajaran.
Heb geprobeerd van uw tip gebruik te maken, waarvoor dank. Ben afgehaakt. Kon er niet zo goed mee uit de voeten. Werd er geen wijs uit. Ben denk ik verwend door de overzichtelijkheid van Javapost.
Bedankt Buitenzorg. Kijk daar heb ik nou wat aan. Met name het onderscheid tussen taalkundige of politiek/staatkundige duiding is zeer verhelderend. Kan dit nu ook aan dochterlief meegeven. Heeft dit jaar t.b.v. haar profiel (zelf!) voor aardrijkskunde en geschiedenis gekozen.
We kijken hier allen met spanning uit naar háár bijdragen, Eppeson! Met zó´n vader zal ze snel leren!
Het begrip ‘Indië’ (zonder Nederlands) is al erg oud. In 325 was er op het Concilie van Nicea sprake van een Bisschop van Perzië en Groot-Indië. In 1122 is er sprake van een bezoek van een zekere Johannes, Patriarch van de Indiërs, aan Rome. Zie ook de verhalen over Paap Jan, in het Portugees: Preste Joam das Indias. Het rijk van Paap Jan wordt o.a. gesitueerd in tribus Indiis. Dat rijk wordt ook beschreven als “lande, dat pape jan toe hoort, die grote keyser is van indien…” Interessant is de opmerking “dat paep jans lant voet teghen voet leyt teghens enghelant”. Het is wel zo dat ‘Indië’ zich onbepaald uitstrekte vanaf de Hoorn van Afrika, onbegrensd oost- en zuidwaarts. Daar bestonden geïsoleerd levende Joodse en Christelijke gemeenschappen, overgebleven van het daar in de vijfde eeuw bloeiende Christendom, dat zich niet had kunnen handhaven in de Arabische moslimhegemonie. Pero de Covilha en Vasco da Gama hadden o.a. geloofsbrieven voor Paap Jan bij zich. De Porugezen troffen in Voor-Indië zo’n 60.000 Christenen aan, toegeschreven aan een missionering van de apostel Thomas.
Voor de eerste contacten van de Nederlanders in Azië gebruik ik de neutrale term Indische archipel.
Tenzij Vader Smit een broer was van Paap Jan, is dit alles natuurlijk erg off topic. Maar omdat het niet vrij is van wetenschap, laat ook ik hier nog maar eens mijn mening er op los:
Op alle Indo-forums is in het verleden al zwaar gediscussieerd over de vraag wat de begrippen ´Indo´ en ´Indisch´ nu precies inhouden, en dat heeft natuurlijk alles te maken met de identiteitsvragen van de Indische/Indo-gemeenschap in Nederland en de rest van de wereld, een volk met een verleden en een zekere identiteit, maar met een onzekere toekomst. Zoveel deelnemers aan het debat, zoveel meningen. Als Belanda ben ik zo vrij daar geen mening over te hebben.
Punt is wel dat de vraag ´Wat was Indië?´ soms wordt meegenomen in het debat, omdat iedereen graag alles wil weten van zijn stamland. Hier nu past naar mijn mening een stevige dosis scepsis. Zolang de Nederlandse taal niet verder terug te voeren is dan de 8e, 9e of 10e eeuw (´Hebban olla uogala´ of iets dergelijks), was er natuurlijk ook geen Indië behalve dan in Nederlandse teksten die met terugwerkende kracht deze naam gebruikten voor veel vroegere tijden. Die ´Bisschop van Perzië en Groot-Indië´ in 325 werd natuurlijk alleen beschreven in het Latijn. En wat Paap Jan betreft: over deze man wordt gesproken in de reisbeschrijving van de fantast Jan van Mandeville, wiens oorspronkelijk werk geschreven was in het Frans of Latijn, en later in de 16e eeuw werd vertaald in het Duuts. Een mooi verhaal, dat wel, maar of het allemaal klopte?
Vader Smit had hier misschien een zinnig antwoord op gehad, maar ook dát zullen we niet meer weten.
Gelukkig worden we zo langzamerhand allen wereldburgers.
Al dan niet off topic – bijzonder dat in deze ‘blijvend uit het zicht verdwenen’ wel on topic is :>) – ik heb genoten van het vorengaand gewichtig onderonsje.
Het artikel ‘de dood van een eenzaam mannetje’ van 11 april eindigt met:”/…/ Er leven nog slechts vijf exemplaren in Vietnam en ongeveer 50 in Udjun Kulon. Het dier -Javaans neushoorn (EM)- wordt hiermee beschouwd als het meest bedreigde grote zoogdier ter wereld.”
En op 12 mei besloot Buitenzorg het artikel ‘een drama in het bosch’ met de zinnen : “Met andere woorden, de iilegale houtkap was waarschijnlijk een dusdanig weidverbreide activiteit dat deze gedekt werd door de lokale authoriteiten. Gelet op de recente berichtgeving in de Jakarta Post kunen we ons afvragen of daarin na 80 jaar enige verandering is gekomen.”
Al dan niet retorisch, maar elke laatste zin van de drie afzonderlijke artikelen is eigenlijk een eufemisme voor slecht nieuws. Tevens voor mij drie keer bevestigd worden in mijn donateurschap van Greenpeace. Kreeg toevallig vandaag een digitale uitnodiging om tijdens de feestweek de nieuwe Rainbow Warrior te komen bezichtigen. Kan helaas niet.
Één keer raden op welke lokatie; toeval of niet op Java(post) eiland! Nou, die verdwijnt voorlopig niet uit het zicht.
Je hoeft dus niet per sé een struisvogel te zijn om je kop in het zand te steken. In The Jakarta Post van vandaag vrijdag 21 oktober (met dank aan meneer Ed Vos) staat te te lezen dat vorige week Greenpeace-directeur John Bernard Sauven de toegang tot Indonesië is geweigerd.
Hij zou spreken met regeringsfunctionarissen en zakenlieden alvorens het regenwoud te bezoeken, dat wordt bedreigd door de zich steeds meer uitbreidende plantages.
In een verklaring wordt gemeld dat de Indonesische regering het recht heeft om te bepalen wie ze wel of niet in het land toelaat. Waarvan acte, dus!
In de java-zee, tientallen kilometers van de Jakarta-kust ligt het eiland menscheneter.
Zoek maar bij google-maps met deze trefwoorden “Menscheneter-Eiland, Indonesië”
Waarom heet dat eiland zo. Welk verhaal hoort daarbij?
Waarom is dat verhaal verloren gegaan .
Dank, Boeroeng, voor deze aanvulling. Ik had het eiland overhoofd gezien, maar het hoort natuurlijk thuis in het rijtje eilanden voor Batavia met exotische namen. Het is zeg-maar het eerste eiland kort voor de Baai van Batavia, nog voor Groot-Kombuis.
Wat de naam betreft: omdat ik nog nooit gehoord heb van koppensnellers op of nabij Java, denk ik dat de naam eerder verwijst naar de gevaarlijkheid van het rif. Schepen konden beter een beetje uit de burt blijven…
Maar goed, ook dit is maar een hypothese. Alle aanvullingen welkom. Mooie verhalen mogen nooit verloren gaan.