Charlie Chaplin vindt inspiratie in Nederlands-Indië

“Woensdagmiddag om twee uur arriveerde het schip de ´Van Lansbergen´ in Priok, – een slecht moment, want op die tijd is het altijd erg warm in de havenplaats”, aldus een bericht in de Sumatra Post op 2 april 1932. Reden voor het bericht was de aanwezigheid van een beroemdheid onder de passagiers: Charlie Chaplin.
De acteur was bijzonder begaan met de sociale en economische problemen van zijn tijd. Na het uitbrengen van de kritische film City Lights (1931) besloot hij Hollywood enige tijd achter zich te laten en een lange reis te maken om beter te begrijpen wat in de wereld gaande was. Na een bezoek aan Europa waar hij werd gegrepen door het opkomende nationalisme en de gevolgen van de crisis, vervolgde hij nu zijn reis in Azië. Na een verblijf van enkele dagen in Singapore en voorafgaand aan een bezoek aan Japan, had Chaplin ook een reis door Nederlands-Indië op het programma. In gezelschap van zijn nieuwe vriendin actrice Paulette Goddard en zijn broer en manager Sydney Chaplin zette hij voor het eerst voet aan wal in Batavia.

Chaplin & Paulette Goddard

Patentsluiting zoals bij damestasjes

Enkele honderden belangstellenden stonden op de kade om de filmster te verwelkomen. Om het belang van het bezoek te benadrukken – ook in Indië was het crisis, dus het bioscoopbezoek was tanende – ging een vertegenwoordiger van de bioscoopbond met een bootje de haven uit om nog vóór de Van Lansbergen kon aanmeren, Chaplin een bos bloemen in zijn handen te duwen.
De Sumatra Post begon meteen met het belangrijkste nieuws:

“Wij zullen maar dadelijk beginnen met te vertellen, hoe Charlie eruit zag en hoe hij zich gedroeg bij aankomst. Het kenmerk van de populaire man is jovialiteit. Eén en al glimlach. Hij was gekleed in een Indische djas boèka en in een flanellen overhemd met broek, waarvan als bijzonderheid kan worden medegedeeld, dat het overhemd kon worden gesloten met een patentsluiting, zoals bij de damestasjes wel voorkomt. Hoewel het voor enkelen een teleurstelling zal kunnen betekenen, willen wij toch vermelden, dat Charlie geheel grijs is. Hij heeft echter een jeugdig gelaat, dat voortdurend wordt verhelderd door een glimlach.”

“Een grapje…”

Chaplin was de loopplank nog niet afgekomen of hij werd meteen omringd door een grote menigte, ´vooral vrouwvolk´.  Een jong meisje bood hem namens de lokale bloemwinkels orchideeën aan, en een tabaksverkoper een slof sigaretten. Chaplin deelde links en rechts handtekeningen uit, zelfs op loten voor steun aan werklozen die naar het schijnt hierop meteen in waarde stegen.
Na een officiële begroeting door de voorzitter van de bond van filmimporteurs, mocht de pers nu enkele vragen stellen. Chaplin verklaarde dat hij vooral veel verschillende indrukken wilde opdoen, en daarom met auto, trein én vliegtuig zou reizen.
De journalist van het persagentschap Aneta wilde weten wat Chaplin´s volgende project zou zijn:”U heeft tegen Reuter gezegd dat uw volgende film over de wereldcrisis zou handelen. Dat is natuurlijk maar een grapje.”
De geëngageerde Chaplin moet gedacht hebben dat de man gek was, maar hij liet het niet merken. “U begrijpt” aldus Chaplin, “dat we heel vaak nieuwe ideeën hebben waar we enthousiast over zijn, maar dat we die vaak de volgende dag alweer overboord gooien”.
Daar moest de Aneta-man het maar mee doen. De rest van zijn schrijfsels bevatten dan ook niet veel anders dan details over hoe aardig Chaplin lachtte en hoe zeer hij in de belangstelling stond van de dames en de kinderen. Over de werkelijke reden van de wereldreis van Chaplin in ieder geval geen woord.

Ook Inlanders

Het dagblad Het Vaderland wist later nog enkele andere details te melden:

“Na zich nog enige tijd met verschillende personen onderhouden te hebben, begaven Charlie en Syd zich aan wal. Bij de auto werden opnieuw enige filmopnamen en foto’s gemaakt, daarna werd ingestapt en had onder luid gejuich het vertrek plaats. Bestond de belangstelling op de kade hoofdzakelijk uit Europeanen, bij de uitgang had zich een grote menigte Inlanders verzameld, om den filmheld, die ook onder hen zo populair is, toe te juichen.”

Charlie en Sydney Chaplin

De Chaplins namen hun intrek in het Java Hotel op Rijswijk. Later die dag deden ze nog een wandelingetje op een passer, maar dat was van tijdelijke duur.  “Aanvankelijk werd Chaplin slechts nagekeken door de voor hun toko zetelende Chinezen, maar op de een of andere manier had men er lucht van gekregen, dat deze eenvoudige baas met zijn groten helmhoed de beroemde Charlie Chaplin was. Er ontstond hier en daar enig gejuich. Dat was voor de filmheren voldoende om zich haastig naar de auto terug te spoeden. Om half vijf reed de auto Mr. Cornelis door en verdween in de richting Buitenzorg. Daarmee was het eerste bezoek aan Batavia afgelopen.”

Het is duidelijk dat destijds beroemdheden nog niet door paparazzi werden achternagezeten, want de pers volgde de reis van de Chaplins verder nog maar mondjesmaat.

Chaplin´s aankomst bij Oranje Hotel, Soerabaja

Filmvoorstellingen in Den Pasar

Enkele dagen later arriveerde het gezelschap in Soerabaja, waar vele nieuwsgierigen tevergeefs een glimp van Chaplin probeerden op te vangen bij het Goebeng Station. Hij arriveerde echter per auto bij het Oranje Hotel en toonde zich pas later aan het volk. Ook in Soerabaja werden hem bloemen aangeboden.

Van Oost-Java werd de reis vervolgd naar Bali. Dit eiland bleek een schot in de roos. Chaplin raakte er dermate geïnspireerd “vooral door de Balische dansen en de muziek” dat hij besloot er wat langer te blijven. Volgens de pers in Batavia bestelde de acteur enkele van zijn films om die persoonlijk op de aloon in Den Pasar voor de lokale bevolking te gaan draaien. Of dit laatste ook werkelijk heeft plaatsgevonden weten we helaas niet. Het moet een bijzondere gebeurtenis zijn geweest. Waarschijnlijk moest ´Batavia´ het qua nieuwsvoorziening doen met een enkele telefonische mededeling.

Een kop koffie

Wél volgde in de Sumatra Post weer een uitgebreidere berichtgeving met een hoog nonsense-karakter toen een medepassagier op de terugreis per KNILM-vliegtuig van Soerabaja naar Batavia verslag deed van zijn persoonlijke ontmoeting met Chaplin:

“Bij het gebruikelijke halve cirkeltje boven Soerabaja viel ons oog op Madoera,  en Charlie brulde mij in het oor ´Bali?!´ Ik maakte hem duidelijk, dat het Madoera was, hetgeen hem maar matig interesseerde. De aandacht welke hij besteedde aan de zee en het landschap onder ons, deed mij brulvragen aan hem: ´your first flight?´, waarop hij, het eindelijk begrijpend, met zonnig neenschuddend gelaat en precieuze handbewegingen ontkennend antwoordde. Hij stak tweemaal tien vingers de hoogte in en wees triomfantelijk op zijn borst en ik begreep: hij bezat zelf een vliegveld met twintig toestellen.”

We zíen hier bijna letterlijk een Chaplin die moeite doet om netjes te blijven. De krant gaat door:

“Bij de nadering van Semarang had de Merapi ál zijn aandacht. Hij krabbelde op een briefje aan zijn broer: ´That’s the one that makes all the trouble´. Erg ´troublesome´ zag de vulkaan er op dat ogenblik echter niet uit.[i]
Op ternauwernood honderd meter hoogte scheerden we over het nieuwe kerkgebouw van de Gereformeerde gemeente in Semarang. Charlie vond dat een zeer mooi gebouw en toen we met afgezette motor daalden, zei hij tot me, dat hij in Indië wel enkele mooie bouwwerken gezien had, maar ook ´many bad buildings´, waarover hij zich in dit schone land zeer verbaasd had.

Chaplin en Henk Alsem in Batavia

Te Semarang stond een talrijk publiek, voornamelijk bestaande uit dames, te wachten. Ook burgemeester Bagchus was aanwezig. De burgemeestersvrouw schonk het gezelschap een kop koffie en vereerde Charlie met een koperen tjitjak, waarover hij blijkbaar zeer verheugd was.
Te Batavia werd het uitstappende gezelschap gefilmd door Henk Alsem[ii] en er was nog even een pijnlijk moment toen Syd Chaplin, komende uit het democratische en standenloze Amerika, piloot Schot een ´smoke´ aanbod en hem twintig pop in de hand wilde drukken.”

Modern Times

Een paar dagen later kwam uit Singapore het bericht dat Chaplin in die stad in een ziekenhuis was opgenomen vanwege een koortsaanval. Na enkele dagen kon hij zijn reis weer vervolgen. De indrukken die hij in Japan zou opdoen bleken echter een stuk heftiger dan die van Nederlands-Indië. Chaplin ontsnapte er ternauwernood aan een aanslag.

Het duurde tot 1936 voor een nieuwe film van Chaplin in de bioscopen kwam. Alle indrukken die hij had opgedaan maakten hem nog kritischer dan voorheen.
Met  Modern Times, waarin een hoofdrol was weggelegd voor Paulette Goddard, kwam hij tot een scherpe aanklacht tegen de ongelijke verdeling van werk en inkomen in de geïndustrialiseerde en geautomatiseerde samenleving. Chaplin was een utopist geworden, waarbij zijn Bali-ervaringen mogelijk een rol hebben gespeeld.
Modern Times was nog nauwelijks uitgekomen, of Chaplin reisde voor de tweede keer naar Nederlands-Indië, samen met Paulette en haar moeder. Nu stond hij de persvertegenwoordigers echter slechts te woord om deze te bedanken voor het feit dat ze hem met rust lieten. Geen bloemen of sigaretten dit keer, geen koffie en geen koperen tjitjaks. Hij was er uitsluitend om vakantieredenen.

Chaplin, samen met Paulette Goddard (hier op de rug gezien), in 1936 op het vliegveld van Palembang. (collectie Paul Dekens)

x