Bestemmingen van het Sampoerna-complex in Soerabaja

Op de website van de Indonesische tabaksfabriek Sampoerna in Surabaya vinden we onder de aansprekende titel  “A Dash of History, – a Splash of Beauty” de volgende omschrijving van het complex:

“Situated in “old Surabaya”‚ this stately Dutch colonial-style compound was built in 1862 and is now a preserved historical site. Previously used as an orphanage managed by the Dutch‚ it was purchased in 1932 by Liem Seeng Tee‚ the founder of Sampoerna‚ with the intent of it being used as Sampoerna’s first major cigarette production facility.”[i]

Sampoerna Theater, 1935

Verder lezen we hier dat een deel van het complex lange tijd in gebruik is geweest als bioscoop en theater. Naast de huidige productiefunctie herbergt het gebouw op dit moment een museum over de tabakscultuur in Indonesië, een art gallery en een Sampoerna Café. In toeristische gidsen van de stad wordt het geheel aangeprezen als grote bezienswaardigheid.

Het zou me niet verbazen als op de tentoonstelling de functie van het complex tijdens de oorlogsjaren niet aan bod komt. De blanke en Indo-Europese gemeenschap van Soerabaja herinnert zich Sampoerna namelijk vooral als iets heel anders dan ´a Splash of Beauty´, en wel als locatie van voedseluitdeling, internering en evacuatie.

Sampoerna tijdens de Japanse bezetting

Rapportages opgesteld in het kader van de wetten voor oorlogsgetroffenen melden dat hier tijdens de Japanse bezetting een gaarkeuken was gevestigd:

“In de tijd dat aanvrager in de touwfabriek werkte kon hij wat eten gaan halen in de gaarkeuken in de Sampoerna bioscoop.”[ii]

“Het eten wordt uitgedeeld bij de Sampoerna bioscoop, door mensen van de Luchtbeschermingsdienst. Op een gegeven moment worden de jongens van de bedeling beschuldigd van verzet. Ze worden gearresteerd. Vanaf die tijd is er geen bedeling meer.”[iii]

Mogelijk wordt hier verwezen naar de zogenaamde vuurpijlenaffaire. Op 25 en 26 december 1943 werden 71 medewerkers van de LBD opgepakt,  verdacht van het afschieten van vuurpijlen om te seinen naar Geallieerde vliegtuigen. Op één na werden ze allen terechtgesteld. Een soortgelijke affaire vond plaats in oktober 1944.

Over andere bestemmingen van het complex in oorlogstijd – behalve die van gaarkeuken – bestaat geen duidelijkheid. Mogelijk dat het slechts in gebruik was als sigarettenfabriek en dat het zijn theaterfunctie tijdelijk had opgegeven.  Mogelijk was ook de sigarettenproductie stilgelegd; Liem Seeng Tee was geïnterneerd.

Sampoerna als interneringskamp

Maandag 15 oktober 1945 zou bekend worden onder de naam ‘Bloedige Maandag.’ Vooruitlopend op de verwachte komst van het Britse leger werden in heel Soerabaja vrijwel alle (Indo-)Europese jongens en mannen door de Pemoeda’s uit hun huizen gehaald en naar de Werfstraatgevangenis gevoerd.

“In Oktober 1945 werd aanvrager als oudste zoon door extremisten van huis gehaald voor registratie. Aanvrager moest zich melden in de sigaren- en sigarettenfabriek Sampoerna. Hij liep er samen met zijn buurjongen heen. Ze moesten er een uur wachten, er kwamen steeds meer mannen en jongens bij. Daarna kwamen twee vrachtauto’s en werden ze vervoerd naar het gebouw van Tideman & van Kerchem, suikeronderneming. Later in de avond werden ze allen met vrachtwagens naar de Werfstraatgevangenis vervoerd.”[iv]

Twee dagen later werd een begin gemaakt met de overbrenging van de achterblijvende vrouwen en kinderen naar het vroegere Japanse interneringskamp in Darmo, ‘de Wijk’, en een aantal andere tijdelijke opvangplaatsen in de stad. Eén van die opvangplaatsen was Sampoerna:

Locatie Sampoerna Theater

“Ze worden naar de vroegere Sampoernabioscoop gebracht, waar rondom brandende oliedrums staan opgesteld. Binnen treffen ze een groot aantal Europeanen en Indische mensen aan die er op de grond zitten. Niemand weet wat de bedoeling is (…) Niemand krijgt te eten. Iedereen probeert te slapen. Aanvraagster kan de slaap niet vatten vanwege het gehuil, gekuch en gesnurk.(…) Niemand durft aanvankelijk het water te drinken, dat in emmers wordt  binnengebracht. Iedereen denkt, dat ze vergiftigd zullen raken. Uiteindelijk blijkt het water goed te zijn. Die nacht mag niemand naar toilet, waardoor iedereen zijn of haar behoefte ter plekke doet.”[v]

“Met allemaal andere vrouwen en kinderen werden ze in de Sampoerna-bioscoop in Soerabaja opgesloten. Er werd gedreigd, dat als geprobeerd zou worden hen te bevrijden, ze allemaal zouden worden vermoord. Eten kregen ze niet, het water kwam uit een vieze ton.”[vi]

Op 25 oktober arriveerden in Tandjoeng Perak 4000 man van het 15e Brits-Indische Leger onder leiding van brigadegeneraal A.S.W. Mallaby. Opdracht van de Britten: ontwapening en gevangenneming van de Japanse militairen in Soerabaja, en de bevrijding en evacuatie van de Geallieerde krijgsgevangenen en burgergeïnterneerden. Op 28 oktober 1945 bezetten de troepen van Mallaby het Darmokamp, het Willemsoord, het Darmoziekenhuis, het Internatiogebouw en andere gebouwen. Besloten werd de elders geïnterneerden zo snel mogelijk te concentreren in het Darmokamp.

Op verzoek van de Britse militaire leiding arriveerden op 30 oktober de Indonesische leiders Soekarno en Hatta in Soerabaja. De kopstukken aan beide zijden kwamen hierop tot een staakt-het-vuren. Voor de Britten, op dat moment op vele plaatsen in de stad in de problemen geraakt door een tekort aan munitie, kwam de overeenkomst net op tijd. Ze konden zich nu hergroeperen in het zuiden van de stad (de Darmowijk) en in Tandjoeng Perak.

Ten gevolge van de afgesproken wapenstilstand werd het Sampoerna-complex daarna onbewaakt gelaten en konden de geïnterneerden naar buiten. In tegenstelling tot bij andere interneringslocaties werden ze vrijgelaten: ze keerden terug naar huis als ze dichtbij woonden, of werden door de Britten naar Tandjoeng Perak gebracht. De locatie van het complex was hierbij doorslaggevend: Sampoerna lag aan de Noordkant van de oude binnenstad, en dus vlakbij de door de Britten gecontroleerde haven.

Opvang door de Britten

Sampoerna Museum, thans

Op 8 november arriveerde de 5e Brits-Indische Divisie in Tandjoeng Perak. De Britten hadden nu de beschikking over 2400 man extra, tanks, artillerie en vliegtuigen. Uit zee konden ze worden ondersteund door de kruisers Sussex en Cavalier.

Generaal-majoor R.C. Mansergh sommeerde de Indonesiërs, met uitzondering van de politie en het TKR, de wapens in te leveren. Als hieraan geen gevolg werd gegeven, zou op 10 november de gehele stad door de Britten worden ingenomen. Een positieve reactie van de kant van de pemoeda´s bleef uit, en dus nam de strijd opnieuw een aanvang. De wijk waarin Sampoerna lag was één van de eerste die door de Britten werden heroverd. Het complex werd nu gebruikt als tijdelijke opvang voor degenen die vanwege de oorlogshandelingen gevaar liepen.

“Voor de veiligheid was het dus beter te evacueren. Het gezin verbleef met nog zo’n 100 andere vrouwen en kinderen in het theater. Na ongeveer vier dagen keerden zij terug naar huis.”[vii]

Rond 20 november 1945 was de Benedenstad door Britse troepen bezet, tien dagen later was geheel Soerabaja in Britse handen.

Symboliek van de locatie 

Keren we terug naar de website van de sigarettenfabriek Sampoerna, dan lezen we  dat Liem Seeng Tee, toen hij het complex in 1932 kocht, te veel ruimte in handen had gekregen. Hij besloot de centrale hal tot theater om te laten bouwen. In de volgende jaren kreeg het pand wijd en zijd faam door de vertoning van populaire western-films en Chinese akrobatiek-acts. In 1932 werd het pand bezocht door Charlie Chaplin, en in 1938 hield Soekarno er toespraken over de onafhankelijkheid van Indonesië.

We weten inmiddels dat het Sampoerna Theater in de Japanse bezettingsperiode tot gaarkeuken was geworden. Door de toespraken van Soekarno zagen de pemoeda´s mogelijk enige symboliek in de locatie; vanaf 17 oktober 1945 tot de eerste week van november 1945 gebruikten zij het als interneringskamp. Vanaf 11 november 1945 werd het door de Britten als beschermingsoord gebruikt voor bewoners van de Benedenstad.

Productie handgerolde kreteksigaretten

Ná de oorlog zou het theater zijn deuren weer openen en als zodanig open blijven tot 1961, toen meer ruimte nodig was voor de sigarettenproductie. Het pand dat ooit een functie had als weeshuis en waar later westerns werden vertoond en voedsel werd uitgedeeld, werd sindsdien nog slechts gebruikt als locatie voor het rollen van sigaretten.

Met Sampoerna gaat het nog steeds voor de wind. Sinds 2005, toen het bedrijf werd overgenomen door Philip Morris International, produceert het naast de bekende kretek-sigaretten onder andere Marlboro and Marlboro Light.