Over de oorzaken van een overstroming
Op 26 november 1945, midden in de Bersiapperiode, verscheen in de Bataviase krant De Nieuwsgier het volgende bericht:
“Misère in Bandoeng. Vierduizend personen in Bandoeng zijn dakloos geworden ten gevolge van een overstroming van de Tjikapoendoeng. Er zijn tot dusverre 12 doden. Volgens berichten van vluchtelingen is de overstroming een gevolg van sabotage door extremisten; de Republikeinse autoriteiten echter zeggen, dat de ramp alleen te wijten is aan de zware regenval.”
Verdere berichtgeving ontbrak. De Nieuwsgier kwam er later niet meer op terug. Een dag later sprak de leiding van het plaatselijke Tjihapitkamp zelfs van ‘tenminste’ duizend slachtoffers.
Een bandjirrende rivier in Indië
Toevallig of niet, de overstroming kwam net op een tijdstip dat de stad zwaar te lijden had van opstandige pemoeda´s. De relatie tussen het natuurverschijnsel en de jeugdbendes was dan ook snel gelegd. Dat aan deze versie nauwelijks meer werd getornd, blijkt uit aanvragen in het kader van de Wet uitkeringen Vervolgingsslachtoffers (Wuv) en Wet uitkeringen burger-oorlogsslachtoffers (Wubo). Ook daarin wordt de schuld vaak gelegd bij de extremisten. Wat de werkelijke reden van de overstroming is geweest, is echter nooit achterhaald.
Eerdere overstromingen
Soms lijkt het wel alsof we vergeten dat tijdens oorlogsjaren ook gewone gebeurtenissen kunnen plaatsvinden. En dat bijvoorbeeld zoiets alledaags als het weer gewoon zijn loop kan hebben. De overstroming van 1945 was namelijk helemaal niet nieuw.
De neerslag in Bandoeng is aanzienlijk. Volgens de officiële statistieken valt in de stad zelf een ruime 1000 mm regen per jaar, maar in de bergen ten Noorden van de stad wel zo’n 3000 mm, verreweg het meeste in het regenseizoen, van november tot april. Verder speelt het verval van de Tjikapoendoeng een belangrijke rol. Binnen de gemeentegrenzen van de stad, over een afstand van ongeveer 10 kilometer, daalt het water bijna 100 meter. Dit maakt het risico van overstromingen aanzienlijk.
Ook voor de oorlog had Bandoeng al een lange historie van overstromingen. Van de vooroorlogse jaren zijn vooral de overstromingen bekend van 1921 en 1931. Dat het ook tijdens de bezettingstijd kon stormen, blijkt uit het dagboek van de ondergedoken journalist Jan Bouwer. Op 31 oktober 1943 noteerde hij: “Er is een miniatuurtyphoon, gepaard gaande met een wolkbreuk over de stad geveegd. Talloze bomen werden ontworteld, vele kamponghuizen omver geblazen.”
Wat gebeurde precies op 25 november 1945?
Het bijzondere aan de overstromingen van november 1945 is wel dat deze plaatsvonden tijdens het bersiapgeweld. De Bandoengse Rapwi-secretaris R.B. Quack schreef: “Overal in de stad braken onlusten uit. De spanning steeg. Op zondag 25 november kon de explosie niet meer worden voorkomen. ´s Avonds werden het Preanger Hotel en Homann Hotel onder vuur genomen. Een enorme bandjir van de Tjikapoendoeng, waarvan de vloedgolf zich over de stad uitstortte, vergrootte de verwarring.”
Bandoeng tijdens overstroming in 2005
In het kader van Wuv- en Wubo-aanvragen werden vele verhalen opgetekend van ooggetuigen. Alhoewel ook dáárin vele keren beschuldigend werd gewezen naar de extremisten, werd soms ook wel gesteld dat het gewoon toeval was, of zelfs mogelijk een list van de Geallieerden om de extremisten af te leiden. Uit deze verklaringen kan in ieder geval geen eenduidige conclusie worden getrokken, al was het alleen al omdat niemand precies weet waaruit de veronderstelde sabotage heeft bestaan. Werden dijken doorgestoken? Sluizen opengezet? Niemand weet het.
Bijzonder is ook dat de officiële Geallieerde militaire bezetting van Nederlands-Indië in haar rapporten met geen woord repte over de overstroming. Klaarblijkelijk droeg het gebeurde naar het oordeel van de Britten geen militair – subversief – karakter. ‘Het weer’ was een factor die los stond van de oorlogsvoering.
De gevolgen
Het aantal slachtoffers is nooit bekend geworden. Als we de waarheid in het midden laten dan mogen we misschien uitgaan van vele tientallen drenkelingen, vermoedelijk voor het overgrote deel onder de Indonesische bevolking. Bijzonder is wel, dat het gebeuren voor een aantal Indo-Europese ingezetenen van de stad ook een voordeel had. Door de totale ontreddering in Zuid-Bandoeng konden ze naar het veiliger noorden vluchten. Bleek voor sommigen de overstroming een verzwaring van de omstandigheden, voor anderen was het een redding.
Alles samengevat moeten we concluderen dat de overstroming – in andere tijden een geaccepteerd natuurverschijnsel – nú door de bijzondere omstandigheden geïnterpreteerd werd als het gevolg van sabotage. Waarschijnlijk ten onrechte, maar da’s natuurlijk wijsheid achteraf.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Pelita Nieuws, jaargang 16, nr. 4, februari 2010.
Java Post 
Wonend op Kebon Djoekoet Noord 11, gelegen aan de spoorbaan tussen de Residentsweg en de Tjikapoendoeng met het spoorviaduct, was het die morgen van 25 november 1945 buiten buitengewoon donker met gestadig vallende zware regen en geheel verlaten straten. Het volkomen onheil spellend beeld van hetgeen zou gaan gebeuren.
In de namiddag vroeg tante Ootje of ik met een huisgenoot naar het Tjihapitkamp zou willen gaan om er huisvesting te vinden voor het geval gevlucht zou moeten worden.
Om ± 17.00 gingen wij met de fiets via de Landraadweg, langs Protestantse en R-K,. kerk, Javastraat en Bilitonplein naar Tjihapit waar wij een vrije kamer vonden op de Noorder Kampementstraat 54 en met houtskool “Bezet door fam. Berhitoe, Emanuel, etc.” op de muur schreven.
Met onze ‘ban-mati’ reden wij behoedzaam (het aflopen van de grotere diameter van de massieve banden van de velgen voorkomend) door op de straathellingen stromend water en diepe plassen als enigen op de verder ‘doodstille’ weg. Bij de ingang van het S.S. hoofdkantoor lagen Pemuda’s achter zandzakken, die zich rustig hielden.
De volgende qua weer gelukkig normale dag zijn wij terug gereden en hebben wij de familie via een toevallig langsrijdende truck van de in het Jaarbeursgebouw gevestigde MTD -die personen op Kebon Kawoeng en haar zijstraatjes evacueerde- naar onze nieuwe verblijfplaats in het beschermde Tjihapitkamp kunnen afvoeren.
Van de Tjikapoendoeng herinner ik mij slechts dat het water er heel hoog stond en er allerlei afval in dreef.
Met de conclusie van ‘Buitenzorg’ over de onbekende oorzaak van een overstromende Tjikapoendoeng onder de omstandigheden van de in Bandoeng begonnen ‘bersiap’ en de abnormale regenval kan ik echter na lezing van de beschikbare literatuur eens zijn: helaas niet (meer) goed vast te stellen.
Wat mij bij is gebleven van de grote bandjir van de Tjikapoendoeng was een groot gat dat in de brug was geslagen bij de Engelbert van Bevervoordeweg, nabij het standbeeld van pastoor Ter Braak. Als ik het mij goed herinner was er desondanks toch nog verkeer over de brug mogelijk. Eventuele andere schade staat mij niet meer zo goed voor ogen. Wij woonden aan de Lembangweg, dus op een redelijk grote afstand van de rivier, zodat daar zeker geen directe schade waar te nemen was. Zelfs de lagere school die vlak aan de rivier lag, zou – naar ik mij herinner- geen grote schade hebben opgelopen.
Bent U niet later in dienst gekomen bij het ministerie van Buitenlandse Zaken?
Zoals ik? Uw naam komt mij zo bekend voor
Mary Joyce Hardey
Beste Mary Joyce,
Ik heb inderdaad van 1964 tot 2000 bij BuZa gewerkt. Ik had in die tijd 10 standplaatsen maar ik kan mij helaas niet herinneren op welke plaats onze wegen zich hebben gekruist; ik neem aan dat jij dat nog wel weet en waar woon jij nu? Groeten, Ton
ik was in Washington vanaf 1972-2004 ( pensioen) eerst uitgezonden, daarna lokaal.
Henk Braam sprak altijd erg lovend over U. Hij woont nu met Irma in Jakarta en ik woon in Vienna net buiten Washington.
maryjoyce39@verizon.net
Mijn laatste post was Houston (1996-2000), Texas. Ik ben een keer In de ambassade Washington geweest daar kende ik Johan van Drecht (zijn weduwe Joelan zie ik regelmatig) en Ernst Wiersma, helaas ook overleden. Intussen is mijn vrouw overleden en woon ik in Rijswijk.
Geachte Heer Immerzeel
Wij ( mijn moeder , mijn 2 broertjes, mijn zusje en ik) woonden aan de Engelbert van Bevervoorde weg in Bandoeng.
Aan het einde van deze straat stroomde een rivier met aan de overkant een kampong, een brug over de rivier verbond de weg met de kampong.
Die nacht verwachte mijn moeder rampokkers uit die kampong, want die hadden steeds langs de huizen gelopen en hadden brutaal naar binnen gekeken. Iets dat nooit eerder was gebeurd.
Alle ramen en deuren waren gebarrikadeerd met grote kasten.
De afspraak met de Japanse commandant ( die door de Engelsen de orde moesten bewaren) was, dat als hij een seintje kreeg , dat hij zijn manschappen naar beneden zou sturen om de rampokkers weg te jagen.
Dat was de avond ervoor gebeurd, op het moment dat mijn moeder de lawaaierige meute hoorde aankomen stak zij een grote gentongan ( door mijn broer gemaakt: stuk bamboe met een spleet , waar je op slaat en dat geluid draagt ver) uit het raam en sloeg erop, de gewaarschuwde buren namen het over en sloegen op potten en pannen en deksels, en de Jappanners, kwamen met bajonet op het geweer de rampokkers verdrijven.
Die bewuste avond begon het heel hard te regenen, het was een groot oorverdovend watergordijn, waardoor je geen ander geluid meer kon horen, dus ook niet eventuele aanvallers.
In doodsangst zaten we die nacht te wachten op wat er zou kunnen gebeuren. Maar er gebeurde helemaal niets. Toen het eindelijk licht werd en mijn moeder en mijn oudste broer voorzichtig naar buiten keken en gingen, was er niets vreemd te zien, overal kwamen de Nederlanders uit hun huisen toen bleek dat die nacht door de grote regenval, de brug was weggeslagen en dat de kampong blank stond.
Dat was onze redding, niet lang daarna zijn we gevlucht via Batavia naar Singapore, waar we herenigd werden met mijn vader, die daar gevangen had gezeten.
Ik had U deze reactie op Uw verhaal al veel eerder willen sturen.
Dank voor al Uw goede artikelen!
Mary Joyce Hardey
Vienna, Virginia
USA
Via deze reactie wil ik Mary Joyce Hardey iets vragen over de oude begraafplaats Pandu in Bandung waar mijn oma waarschijnlijk begraven ligt.
Zal U graag antwoord geven op welke vraag U hebt, U kunt het rechtstreeks aan my emailen
maryjoyce39@verizon.net
Ik heb Pandu bezocht in November 2012.
vriendelijke groet,
Mary Joyce
Hallo Allemaal,
Omdat ik de Tjikapoendoeng overstroming (ik was toen bijna 17 jaar oud) zelf heb meegemaakt en de gebeurtenissen later in een soort kroniek voor mijn kinderen zo zorgvuldig mogelijk heb opgetekend, leek het mij om historische redenen nuttig hier een uitgebreide notitie plus een citaat uit mijn verslag aan toe te voegen.
Ons huis (adres: Merdikalio 21) was gelegen in een bocht van de rivier, direct naast een opslagplaats van de Bandoengse kininefabriek en 3-4 blokken verwijderd van de Merdikalio brug en de kininefabriek zelf.. Het huis had een grote achtertuin dat trapsgewijs afdaalde naar, en direct grensde aan de rivier. Wij moesten om van onze woning naar de tuinrand te komen minstens anderhalve meter langs ons erf afdalen en op dat punt lag, afhankelijk van het seizoen, het rivierwater nog 2 meter lager. De vloer van ons huis lag dus bijna 4 meter hoger dan de ‘normale’ stand van het rivierwater. De Tjikapoendoeng was hier circa 6 meter breed en aan de andere kant lag een kampoeng met zijn oevers hooguit een meter boven het water.
Ik geef deze gedetailleerde informatie met een duidelijke bedoeling: Het laat namelijk zien dat de overstroming van die avond weliswaar beangstigend en bedreigend was voor ons en onze directe buren; het moet echter catastrofaal en dodelijk zijn geweest voor talloze bewoners van de kampoeng aan de andere kant van de rivier!. Die laaggelegen kampoeng strekte zich uit tot aan de zuidelijker gelegen Kebon Sirih, een straat waar onze familie vroeger ook gewoond heeft en waar de meeste door Europeanen bewoonde huizen op veilige hoogte boven de rivieroever waren gebouwd.
Opmerkelijk is dat noch de reden van de overstroming, noch het aantal slachtoffers ervan ooit is achterhaald. Ik vermoed dat dit te wijten is aan de naoorlogse chaos in het algemeen, de beangstigende bersiap tijd in het bijzonder, en het gevoel bij nagenoeg iedereen om “vooral te overleven en later wel te zien hoe het verder moest”.
Het citaat uit mijn kroniek:
Quote:
….Veel Europese bewoners van de stad moesten zich in die eerste weken na de oorlog letterlijk in hun woningen verschansen, om zich te beschermen tegen overvallen van roofzuchtige benden. Ook deze periode wist onze familie (waarvan een aantal nota bene net was bevrijd uit een Japans kamp of gevangenis – MRC) te overleven, maar de spullen van waarde die ons na de Japanse bezetting nog restten gingen ten slotte verloren tijdens een nachtelijke rivier overstroming die een deel van onze woonplaats Bandoeng in het najaar van 1945 trof en die vooral onder de Indonesische bevolking in de laaggelegen stadswijken veel dodelijke slachtoffers moet hebben gemaakt.
(Er is later wel beweerd dat wij als familie het leven te danken hadden aan deze onverwachte overstroming, omdat roversbenden het die avond hadden voorzien op onze wijk en zij door het watergeweld zijn tegengehouden. De oorzaak van de catastrofale watertoevoer, die het peil in de rivier binnen enkele minuten metershoog opstuwde en beide oevers in de avond met geweld overstroomde, is ons nooit duidelijk geworden. Het zou een dijkdoorbraak zijn geweest in een boven de stad gelegen meer, veroorzaakt door een natuurlijke breuk of door sabotage. Ons huis grensde direct aan de rivier, maar lag met zijn stenen vloer een meter of vier boven het normale waterpeil; desondanks werd onze woning tot op kuithoogte overstroomd, in alle kamers een laag bruine slik achterlatend.
Contact met de buitenwereld was niet mogelijk. Toch werden wij tot onze opluchting de volgende middag met ons allen door Ambonese KNIL militairen geëvacueerd (met achterlaten van een groot deel van onze laatste bezittingen) en in een klooster in een beter beveiligd deel van de stad Bandoeng ondergebracht.
Unquote.
22 november 2013
Max R. Cleintuar
maxclein@gmail.com
De nacht van 24/25 november 1945 zal ik nooit vergeten. Ik ben nu 87, dus wat 68 jaren geleden is gebeurd. Ik woonde toen bij familie aan de Jalan Alipin 3 in Bandoeng.. In de middag was een neef bij de Engelse militairen om hulp gaan vragen om ons naar een veilige plaats te brengen vanwege de onrust rond ons huis. Omdat mijn neef zo lang weg bleef pakte zijn broer de fiets, en fietste de gang uit. We hoorden enkele schoten – gingen kijken – en daar lag hij dood op de grond, onder het bloed.Wij hebben hem het huis ingedragen – ramen en deuren gesloten- het huis zo goed mogelijk afgesloten. Ons in de huiskamer verzameld – we waren toch zeker met tien personen. Om het huis veel geschreeuw en geroep. We bleven doodstil – gehurkt- geknield en bidden om hulp! Het werd toen plots doodstil – we hoorden buiten niets meer! Maar we bleven
waar we waren, te angstig om naar buiten te gaan.Tegen middernacht hoorden we lawaai en voetstappen om het huis!We dachten dat ons laatste uurtje was geslagen. Toen hoorden wij een stem “Doe open, ik ben het.”Het was mijn jongere neef die hulp was gaan zoeken. Hij stond daar met een groep gewapende Japanners met een vrachtwagen.Wij zijn toen, alleen met de kleding die wij aan hadden in een open truck naar Noord Bandoeng – het Ursulinenklooster- geevacueerd. Eerst langs het Julianaziekenhuis waar wij mijn doodgeschoten neef moesten achterlaten. Het Ursulinenklooster was als evacuatiecentrum ingericht. Het was er die nacht stampvol!
BERSIAP IN BANDOENG ( een onderzoek naar geweld in de periode van 17 augustus 1945 tot maart 1926) geschreven door Mary C. van Delden. Daar staat heel veel in.
68 jaren geleden,
”Woonden” in bij oma in Bronbeek tijdig gevlucht naar Juliana ziekenhuis (oom Edy – te ”laat” ) vermoord met vele anderen November 1945 zie ereveld Pandu.
Excuses: Schrijffout. BERSIAP IN BANDOENG 17 augustus 1945 tot maaart 1946.
In een artikel in het Indonesische magazine Historia wordt de lezing van Java Post in twijfel getrokken, overigens zonder controleerbare feiten te vermelden:
https://historia.id/politik/articles/desas-desus-sabotase-banjir-bandung-1945-Dpoly
“Te middernacht werd namelijk een grote kampong langs de rivier de Tjikapoendoeng getroffen door een hevige overstroming. Later hoorden wij dat de sluizen van een stuwmeer buiten Bandoeng opzettelijk geopend waren. Er vielen vele doden onder de bevolking, de schrik zat er goed in. Men zag het onheil als een waarschuwing van Allah. ” Dick Baer leest uit de dagboek aantekeningen van Rudolph Baer.