Het nationaal onderzoek naar de na-oorlogse jaren in Nederlands-Indië is afgerond, maar niemand lijkt gelukkig. Iedereen klaagt: té kolonialistisch, té veel aandacht voor de Indonesiërs, te weinig voor de Bersiap, te weinig voor de aansprakelijkheden. En iedereen heeft een afgeronde mening over hoe het dan wél zou moeten. Niemand twijfelt. Zelf twijfel ik wél. Over van alles en nog wat. Omdat ik weet dat de kleinste geschiedenissen al vol zitten met tegenstrijdigheden. Omdat ik weet dat een eindoordeel nooit iedereen tevreden kan stemmen.
Door Bert Immerzeel
Deetje Heijligers
In 1988 verscheen het boek Het vermoorde land van Jan Bouwer, nog steeds één van de standaardwerken van de oorlogsgeschiedenis van Indië. Bouwer was in 1940 als journalist voor Aneta naar Indië gekomen. Toen de Japanners daar binnenvielen woonde hij aan de Dagoweg in Bandoeng. Meer door toeval dan door een bewuste keuze bleef hij daar gedurende de gehele oorlogsperiode ondergedoken, geholpen door zijn Indische vrouw en een paar vrienden. Bouwer volgde zijn journalistieke instinct en noteerde iedere dag wat hij zag en hoorde, – de basis van Het vermoorde land. Met veel geluk kwam hij zo de oorlog door. Na de bevrijding van de Japanners werkte hij onder andere bij de Nieuwsgier, tot hij in 1955 het land verliet om in Duitsland te gaan werken.
Het vermoorde land werd alom geprezen. Lou de Jong van het RIOD noemde het dagboek ‘het meest belangrijke ego-document uit de periode van de bezetting dat bewaard is gebleven’, een oordeel dat door Harry Poeze en Peter Schumacher in recensies werd onderschreven.
Hoe goed ook, het boek was geen gunstig lot beschoren. Op 10 juli 1942 had Bouwer opgetekend: ‘De Australische radio heeft de burgerij van Bandoeng gewaarschuwd tegen de praktijken van een zekere mej. Deetje Heijligers, die, met een aantal vrienden en vriendinnen, spionagewerk voor de Japanners zou verrichten. Deze jongedame woont op de Papandajan-laan. Ook mijn inlichtingen wijzen er op, dat deze waarschuwing vermoedelijk gegrond is. Deetje Heijligers is een knap Indisch meisje, ongeveer 22 jaar oud. Sedert het begin van de bezetting heeft zij in contact gestaan met Japanse officieren, die haar ten slotte voor de Kenpetai hebben geronseld.’
Deetje Heijligers, op het moment van de publicatie 69 jaar en woonachtig in Amsterdam, voelde zich door deze regels onrechtmatig bejegend en spande tegen Bouwer en de uitgever Van Wijnen een kort geding aan om het boek uit de handel te halen, rectificaties te laten plaatsen en een schadevergoeding te krijgen. Zij won, dat wil zeggen de Rechtbank oordeelde dat het boek uit de handel moest worden genomen, niet omdat Deetje geen onoorbaar gedrag had vertoond, maar omdat de passage daarover onvoldoende was onderbouwd.
Enkele dagen later verscheen een uitgebreid artikel in Moesson. Onder de kop ‘Ik ben geen spionne geweest’ kreeg mevrouw Heijligers alle ruimte om uit te leggen dat zij onschuldig was. Merkwaardig was het bijschrift van de redacteur Ralph Boekholt waarin deze stelde dat het zijns inziens ‘ver beneden peil was om getuigen en bewijzen te zoeken om één vrouw te ontmaskeren als spionne om daarmee de waarheid van de dagboekaantekeningen aan te tonen.’ En hij vervolgde, ’Een ieder die oorlogsmisdaden heeft begaan, mag en moet ook nu nog ter verantwoording worden geroepen. Maar om een Indisch meisje dat voor en in de oorlog te oppervlakkig was om zich bezig te houden met politiek, oorlog en verzet en dat alleen maar probeerde zichzelf en haar familie door de oorlog te slepen af te schilderen als iemand die heulde met de vijand, gaat te ver.’
In 1991 werd het vonnis van de rechtbank nog een keer bevestigd door het Gerechtshof. ‘Het hof constateert dat Heijligers contacten heeft onderhouden met Japanners, onder wie ook Japanse officieren. Die contacten stegen uit boven het beperkte niveau dat van terughoudende burgers van een door een Japans oorlogsleger bezet land mag worden verwacht.’ Desalniettemin, de uitgever had kunnen kiezen voor het gebruik van initialen. Van Wijnen moest de nog niet verkochte exemplaren van alle verkooppunten terugnemen. Tevens kreeg mevrouw Heijligers een voorschot toegekend op een nog nader vast te stellen schadevergoeding.
Inmiddels zijn we meer dan 30 jaar verder. De hoofdpersonen uit dit drama zijn overleden. Het vermoorde land is alleen nog beschikbaar via antiquariaten. Is het misschien niet tijd om het dossier van Deetje nog een keer uit de kast van het Nationaal Archief te trekken om ons oordeel over deze zaak aan te scherpen?
Java Post 
@’zich zelf en haar familie door de oorlog te slepen etc.’- Vind het ook een verdachte omschrijving ….! Ach, waarom huil je toch Nona Manis?
Deetje Heijligers had dan net als de Nederlandse dames, kaal geschoren moeten worden.
Ja
Beste Bert,
Goede insteek!
Dit boek Jan Bouwer- Het Vermoorde Land is een van mijn beste naslagwerken over de bezetting periode 1942-1945 in Bandoeng. Ik ben nog geen 1 verkeerde impressie of een fout tegengekomen in dit boek. Jan Bouwer was een journalist pur sang.
Ik ben ook in het gelukkige bezit van het boek. Ik had mazzel. Het hielp mij enorm met het schrijven van mijn boek , Tjideng Reunion , dat in feite meer te vertellen heeft over Tjihapit dan Tjideng. Tjideng was berucht, en Tjihapit was verdwenen. om het te verkopen had ik name recognition nodig
Ik zat met mijn broer en moeder in het kamp Adek,Batavia. Mijn moeder vertelde later dat :
Deetje zat daar ook en was het liefje van Japanse officieren
Voor mij is het geschiedenis. Degenen die het meest geleden hebben zijn er bijna niet meer. Zelf heb ik geluk gehad. Onder mijn moeders hoede het kamp ervaren! Nog steeds heb ik daar ook veel goede herinneringen aan overgehouden. Zoals mijn vader, krijgsgevangene, later zei: oorlogen laten ellende na, maar “kijk wel
vooruit”!
Lees de Moesson van 15 november 1989, 3 pagina’s
https://moesson.pictura-dp.nl/search?query=deetje+heijligers&period=&submit=zoeken
Goede verwijzing naar de link van Moesson. In dit verhaal vallen een aantal zaken op. De Japanse bezettingsmacht is nauwelijks binnen en zal ongetwijfeld de zaken nog aan het organiseren zijn geweest en zij zouden dan al in dit korte tijdsbestek over spionnen beschikken. Opmerkelijk. Hoe komt in die tijd een bericht in Australië terecht? Per e-mail, Twitter? Nu vanuit de situatie van Indonesië bekeken, de bumi putra waarvan de eilanden al eeuwen door een westerse mogendheid werden bezet en met een schrikbewind werden onderdrukt. Een onderdrukking waaraan vele bumi putra, burger en militair en de mixen van de Europeanen met de bumi putra hebben meegedaan. Neem alleen al het Molukse deel van het KNIL. Met geen woord wordt dit aangehaald. Is het niet zo dat de heer Brouwer op het verkeerde tijdstip op de verkeerde plaats en in feite op grond van (nu) verkeerde motieven er was zoals iedereen die in een oorlog verzeild raakt of deel heeft uitgemaakt van een koloniaal systeem. De Europeanen en de mixen daarvan vonden het allemaal verschrikkelijk wat hen is aangedaan na 8 maart 1942. Wordt de andere kant wel eens belicht? Die van de 40 miljoen (telling 1940) die eeuwen lang bezet zijn geweest.
Ja , die andere kant wordt steeds meer belicht in Nederland.
En het is toch logisch dat zovelen burgers te Nederland hun verhalen en familieverhalen vertellen ? Zoveel Indonesiërs zijn er niet in Nederland, dus hun bezettingsverhalen, bezet door Nederland, Japan en Indonesische dictators hoor je veel minder.
Dat daarnaast volkeren de duistere zaken van de vaderlandse geschiedenis liever niet wil weten…. soit… normale menselijke reactie.
Bouwer was ondergedoken en wilde dagelijks opschrijven wat hij hoorde.
Via de clandestiene radio of van mensen met wie hij sprak.
Het onterecht namen noemen van mensen die ‘fout’ zouden zijn, hen beschuldigen, gebeurde ook in Nederland.
En bouwer wilde voor de geschiedschrijving zoveel mogelijk notities maken.
Nu heb ik het verhaal van Deetje Heijligers gelezen in de Moesson en zij komt me oprecht over. Als ik fout was zou ik niet 45 jaar later werk van maken van mijn naam in dat boek, die toch velen niet lezen.
@DickvandenBerg; ‘bericht van radio uit Australië etc.’- Inderdaad; Wie heeft Australië ingelicht; alle burgerlijke verbindingen waren toen al verbroken!
Brouwer zelf? En welk land werd; vermoord? De Indonesiërs waren toen bij de Japans intocht dolblij….
Die Dick, je zou toch eens beter moeten weten.
Heb dit boek zo’n 20 jaar geleden op een rommelmarkt gekocht!. Bij het lezen van dit boek, heb ik me altijd verbaasd hoe dit alles kon gebeuren in die tijd. Ook, dat ik er eigenlijk nooit iets over heb gehoord. Heb zelf als kind(mei 1939) in Soemowono en Ambarawa 6 in het kamp gezeten.
De naam en titel kwamen mij al zo bekend voor. Even zoeken op de plank Indië en jawel het boek staat er. Enige jaren geleden via Boekwinkeltje besteld. Ik dacht naar aanleiding van een boekbespreking bij Max Weekend Show. Ik was met name geïnteresseerd naar de begin en einddagen van de Japanse inval. Mijn schoonvader is op 8 maart ’42 als KNIL officier achter het draad gegaan en onbezoldigd op kosten van de keizer her en der ellende moeten meemaken. Zijn interneringskaart weg. Hij zat op een van de getorpedeerde “Maru’s”. Een van de weinige overlevenden. Augustus ’45 in Singapore bevrijd. In oktober ’45 pas overgevlogen met Catalina’s van de MLD. De bezoldiging is nooit gekomen. De majesteit was blut. Teveel uitgegeven in Engeland en Canada. Boek nergens meer te krijgen. Schijnt wel een tekst te zijn in PDF format.
De bewuste passage staat op bladzijde 103. “De Australische radio heeft de bevolking van Bandoeng gewaarschuwd tegen de praktijken van een zekere mej. Deetje Heyligers (moet zijn Heijligers) die met een aantal vrienden en vriendinnen, spionagewerk voor de Japanners zou verrichten. Deze jongedame woont op de Papandajan-laan. Ook mijn inlichtingen wijzen er op, dat deze waarschuwing vermoedelijk gegrond is. Deetje Heyligers is een knap Indische meisje, ongeveer 22 jaar oud. Sedert het begin van de bezetting (maart ’42) heeft zij in contact gestaan met Japanse officieren, die haar tenslotte voor de Kenpeitai hebben geronseld.”
Tussen de haakjes zijn mijn notities. Hij schrijft dit in zijn dagboek op 10 juli ’42. Goed dat zij de zaak t/m het Gerechtshof heeft gewonnen.
Bouwer heeft een punt en ik begrijp hem. Levensgevaarlijk die Indische meiden. Ben er 57 jaar mee getrouwd. Lijdensweg en een en al verraad. Vooral wanneer zij een beetje goed smoelen.
Klopt als een zwerende vinger: uit het Bandoeng adres boek (1941)
Heyl, geb. van Nobelen, Mevr. M. — Dji. Embong . 018
Heyligers, G. E. D., Gep. Ambt. Papandajanlaan 052
Heyligers, H. J., Sergt. Inf. 1e Litsonlaan 002
Heyligers, Mej. C. A. — O. Hospitaalweg. 118
Heyligers, W., Empl. Preanger Hotel 1e Litsonlaan 004
Heyman, geb. van Blommestein, Wed. M., O. St. A.S Logeweg 005 Pav
In het adresboek staat inderdaad de naam Heyligers met een y. Man (vader) is gepensioneerd staat vermeld. Nu was men dit al gauw in Indië. Heel goed mogelijk dat er een grote mate van jaloersheid een rol heeft gespeeld en iemand haar een kunstje heeft geflikt. Heer Bouwer had beter moeten weten. Er was kennelijk geen geld om de boeken terug te nemen, de passage te knippen en opnieuw uit te geven. Door zo’n incident geeft dit ruimte om aan alle gegevens te twijfelen.
Papandaja laan 52 om precies te zijn
Heyl, geb. van Nobelen, Mevr. M. — Dji. Embong . 018
Heyligers, G. E. D., Gep. Ambt. Papandajanlaan 052
Heyligers, H. J., Sergt. Inf. 1e Litsonlaan 002
Heyligers, Mej. C. A. — O. Hospitaalweg. 118
Heyligers, W., Empl. Preanger Hotel 1e Litsonlaan 004
Heyman, geb. van Blommestein, Wed. M., O. St. A.S Logeweg 005 Pav
uit het Bandoeng adresboek van 1941
Mijn schoonouders woonde in 1941 er niet ver vandaan.
@ Dick van den Bergh
Het is niet zo opmerkelijk dat de Japanners direct na de Japanse inval in 1942 in Nederlands-Indie al over een goed georganiseerd netwerk van spionnen beschikten. Na de capitulatie van het KNIL ontpopten vele Japanse tokohouders en handelaren zich als (inlichtingen) officieren van het Japanse leger. Aangezien de Politieke InlichtingenDienst P.I.D. zich fixeerde op Indonesische Nationalisten, hadden de Japanners vrij spel en konden ongestoord een Vijfde kolonne opbouwen.
Volgens de ondergedoken Jan Brouwer had een Australische radiouitzender vanuit Melbourne al op 10 juli 1042 de burgerij van Bandoeng gewaarschuwd voor Deetje Heijligers. Het verbaast mij enigszins dat toen al radiografisch contact was tussen een Verzetsgroep uit Bandoeng en de Geallieerde Inlichtingendienst in Australie, die soms berichten doorspeelde aan een radiozender in Melbourne. Deze inlichtingendienst stond onder leiding van de Engelsman Egerton-Mott, aan wie een Nederlandse Marine-officier was toegevoegd , LTZ Quéré.
Toch wel opmerkelijk dat Jan Brouwer in zijn boek de aantijging aan het adres van Deetje Heijligers herhaalde zonder gedegen bronnenonderzoek te verrichten. Dan is het logisch dat Deetje Heijligers een aanklacht indiende wegens laster/smaad/belediging o.i.d.. Daarnaast wordt niet duidelijk gemaakt wat voor en hoeveel schade Deetje Heijligers veroorzaakte?
Wat in het voordeel van Deetje Heijligers speelde, is dat ondanks geruchten van collaboratie met de Japanse vijand, Zij ongestoord naar Nederland kon “repatrieren”.
Een heel recente documentaire – op zoek naar grootvader, generaal bij de KNIL: https://www.npostart.nl/indonesia-roept/01-09-2023/VPWON_1351372?fbclid=IwAR0WmBcFa13LVchJFas8kRElFCtG1RySdFBiWcWKFASxhiRnF4RkqtTcvsw
Mijn Indische, ex-KNIL, familie woonde in 1940 in Tjimahi, garnizoensstad. Mijn ex-Duitse vader was al in mei geinterneerd door de regering, net als andere Duitsers, ex-Duitsers, NSB-ers, e.d. Na de Japanse intocht hoefden wij, als Indos, niet in een kamp hoewel familieleden die soldaat waren wel als POWs werden geinterneerd. Als een vooraanstaande Indische familie, buiten-kampers, waren we een doorn in het oog van vele Japanse militairen, maar twee officieren waren bijzonder in het Protestantisme geinteresseerd en namen veel contact met een zuster die bijzonder religieus was. Wij waren zo bevriend dat we zelfs een keer werden uitgenodigd in een officierswoning te komen eten. Hoogverraad? De twee officieren zijn na de oorlog echt dominee geworden. Blij dat wij niet als Deetje zijn aangeklaagd…
Frappant verhaal. De oorlog verdeelt altijd de mensheid.