Het lijkt of Nederland alle cultuurschatten uit Indonesië heeft geroofd maar in werkelijkheid zijn de meeste collecties al meer dan 70 jaar geleden overgedragen.
Schedelkap van de Java mens (Dubois, 1892)
Door Louis Zweers
De Indonesische regering eist kunstcollecties en natuurwetenschappelijke verzamelingen terug van Nederland, waaronder de omvangrijke Dubois-collectie met de wereldberoemde schedel van de Javamens. Museum Naturalis gaat daarin niet mee. Historici Caroline Drieënhuizen en Fenneke Sysling e.a. benadrukken in hun opiniestuk van 27 oktober in het Nederlands Dagblad dat Naturalis met die opstelling het koloniale verleden van de Dubois-collectie negeert. Maar zij gaan weer volledig voorbij aan de Ronde Tafel Conferentie in het najaar van 1949 in Den Haag. Daar hebben Nederland en Indonesië vastgelegd dat alle musea met bijbehorende collecties (inclusief bibliotheken en archieven) die zich bevonden op Java en Sumatra zouden worden overgedragen aan de Indonesische autoriteiten (artikel 17, culturele paragraaf). In 1950 werden de art-deco gebouwen van het Geologisch Museum in Bandung, volgestouwd met natuurhistorische collecties, prehistorische mensachtige schedels, fossielen en mineralen, onvoorwaardelijk overgedragen aan de nieuwe machthebbers. Veel van deze objecten zijn door Nederlandse en Duitse wetenschappers vanaf eind negentiende eeuw tot de Japanse inval begin 1942 opgegraven op Java, onderzocht, beschreven, gerubriceerd, geconserveerd en tenslotte ondergebracht in het museum. Feitelijk heeft Nederland al meer dan zeventig jaar geleden het grootste deel van het Indonesisch erfgoed overgedragen. Het gaat om vele museale-, wetenschappelijke-, culturele-, (natuur)historische objecten, boeken en manuscripten uit de voormalige kolonie. Een weinig belicht onderwerp, zelfs de commissie Gonçalves, die advies moest geven over koloniale collecties in Nederland, zwijgt om onduidelijke redenen hierover in haar rapport van najaar 2020.
Japanse roof schedel Solomens
In het voorjaar van 1942 bezocht de Japanse hoogleraar en geoloog, Hidezo Tanakadate in gezelschap van Japanse officieren het Geologisch Museum. Tijdens zijn rondgang legde Tanakadate beslag op de ruim 200.000 jaar oude prehistorische schedel van de zogenoemde Solomens, een ‘missing link’ in de menselijke evolutie, die was opgegraven in de vallei van de Solo-rivier op Midden-Java door de Duitse geoloog/paleontoloog dr. Ralph von Koenigswald. In opdracht van Tanakadate werd de schedel van de Solomens per vliegtuig naar Tokio vervoerd en als cadeau overhandigd aan keizer Hirohito. Op dat moment verbleef zijn ontdekker Von Koenigswald, hij was eerder tot Nederlander genaturaliseerd, in Japanse gevangenschap. Na de oorlog kwamen de Amerikaanse Monuments Men de Solo-schedel op het spoor in het Imperial Household Museum, het latere Tokyo National Museum (TNM). De roof van de Solomens door de Japanners en de uiteindelijke restitutie door de Amerikanen aan het Geologisch Museum te Bandung is nauwkeurig gedocumenteerd.
Een vitrine met prehistorische schedels. Op de middelste plank liggen de fossiele resten en de schedel van de Solomens – ook wel Ngandong genoemd – naar de vindplaats op Midden Java en opgegraven door de Duitse geoloog/paleontoloog Von Koenigswald. Op de bovenste plank (tweede van links) is een afgietsel van de schedel van de Solomens te zien. (Bron: Museum voor Geologie)
Schedelkap Javamens
Eugène Dubois
Op de lijst met Indonesische restitutieverzoeken (Trouw 18/10/2022) staan niet alleen kunstschatten, etnografische collecties maar ook de natuurwetenschappelijke collectie-Dubois. Eind negentiende eeuw zijn deze belangwekkende fossielen en een schedelkap, dijbeen en kies van de zogeheten Javamens opgegraven door de Nederlandse legerarts en paleontoloog Eugène Dubois (1858-1940). De Dubois-collectie omvat veertigduizend stukken, inclusief de prehistorische Javamens (ruim 700.000 jaar oud) en kwam in 1895 naar Nederland. De verzameling werd ondergebracht in het toenmalige Rijksmuseum voor Natuurlijke Historie. Dubois had de botten van de Javamens opgeborgen in een speciale bruinleren koffer. Hij reisde daarmee door Europa, gaf lezingen, kreeg echter weinig erkenning van vakgenoten en raakte verbitterd en licht paranoïde. Tenslotte stond hij de fossielen met tegenzin af. Postuum werden zijn vondsten en wetenschappelijke werk wel op waarde geschat. Het Leidse museum Naturalis heeft zelfs een aparte tentoonstellingsruimte ingericht met zijn collectie waaronder de prehistorische schedelkap van de Javamens. Naturalis biedt alle ruimte aan internationale wetenschappers om onderzoek te doen naar de Dubois collectie, feitelijk werelderfgoed. Indonesische instellingen zijn helaas niet zo toegankelijk voor buitenlandse onderzoekers.
Historici als Drieënhuizen en Sysling staan te trappelen om de collectie-Dubois terug te geven. Een conservator van Museum voor Volkenkunde vertelde in het NOS Journaal over de mogelijke teruggave van zijn eigen museumstukken: ‘Het heel fijn te vinden dat alles nu terug kan worden gestuurd.’ Maar de claims van de Indonesische regering zullen toch eerst door een nog te formeren onafhankelijke commissie moeten worden beoordeeld.
In ieder geval is de Dubois-collectie en de schedelkap van de Javamens niet in beslag genomen of onvrijwillig afgestaan. Bij de schedel van de Solomens is daarentegen wel overduidelijk sprake van roof tijdens de Japanse bezetting, bij de Javamens is dat vooralsnog moeilijk hard te maken.
Dit artikel is eerder geplaatst in het Nederlands Dagblad, 8 november 2022.
Louis Zweers is kunsthistoricus, gespecialiseerd in kunstroof. Hij schreef onder meer BUIT. De roof van Nederlands-Indisch cultureel erfgoed 1942-1950. (uitgeverij Boom, 2020). Deze maand is zijn boek Koloniale oorlog. Gewenst en ongewenst beeld (i.s.m. NIOD historici René Kok & Erik Somers) verschenen. (uitgeverij Hollandsdiep, 2022)
Java Post 
Heel interessant verhaal dat hier in Canada ook een weerklank vindt. Haast iedere dag klagen de mensen van inheemse afkomst (“indianen”, dus) dat hun culturele bezittingen of erfgoed geroofd werden door negentiende en vroeg twintigste -eeuwse ontdekkingsreizigers en missionarissen. Als je hier goed bij stilstaat zijn de klachten vaak (maar niet altijd) zwaar misplaatst . Onder de inheemse bevolking betstond het idee van museum, waar een deskundige tracht de stukken te beschermen tegen verwaarlozing, breuk, of diefstal. Men klaagde steen en been over de kunst schatten die in de Vaticaan terecht kwamen en nu per se terug moeten naar de dorpjes van oorsprong (die misschien niet meer bestaan). Vele van die zogenaamde gestolen schatten, kwamen in het Vaticaan terecht niet door “diefstal” maar als geschenken.
Door die kunst stukken terug te sturen naar de nederzettingen, zal de rest van de wereld toegang tot dat wereld erfgoed verliezen, op zich een vreemd uitslag. De wetenschap wordt niet hierdoor gediend en ik vraag me af wat de drijfveer is van deze trend. Ik vermoed dat het niets ander is dan vergelding. “Jullie vonden onze cultuur mooi en interessant maar het is ons bezit en jullie mogen het niet hebben. En misschien zit er een beetje schaamtegevoel aan vast: primitief inheems dat verborgen moet worden tegenover modern westerse opvattingen.
@BoudewijnvanOort; ‘niet door diefstal etc.’- Iets(!) zomaar meenemen uit iemands huis/land etc. is dat geen diefstal?
Heer Mertens, er werd genoeg gestolen, maar als je bij een verlaten dorp , een half verganen totempaal ziet staan, en je brengt die paal naar een museum waar een poging gemaakt wordt om wat over is gebleven van het prachtige houtsnijwerk , te beschermen dan wordt dat tegenwoordig ook diefstal genoemd.
Het begrip van eigendom en tijd is veranderd. De inheemsche bevolking accepteerde dat hun nederzettingen, opgtrokken uit hout, in dit ongelofeleijk vochtige kust klimaat, van korte duur kon zijn, maar wij beschouwen de overblijfselen als belangrijke kunstschatten.
Wij hebben het zelfde verschijnsel met het land bezit. Het idee van grondbezit is een uitvinding van volkeren die landbouw pleegde- ploegen , zaaien en oogsten. Voor de inheemsche bevolking werd het land alleen maar gezien als iets waar wild op liep dat je kon jagen voor vlees en pelsen, of waar je bessen kon plukken.
Particulier land eigendom is nu nog steeds een zeldzaamheid onder de Indian, maar die will controle krijgen over hun “traditional lands” als een vorm van indianen stam eigendom. Ze zijn het alleen niet eens met elkaar waar de grenzen tussen de stamgebieden liggen en dat maakt het heel moeilijk om deze zaken op te lossen.
Het is nogal ingewikkeld
@BoudewijnvanOort; ‘half vergane totempaal etc.’- Als men het zomaar meeneemt om etc.etc….. zonder toestemming …..dan is het nog steeds diefstal! Vooral als het ….prachtig houtsnijwerk is! En dat weten veelal ….de dieven!
Ik heb mij ook schuldig gemaakt toen wij de ruins van de Ephesus theatre die een connection had met de apostel Paul bezochten.
Overal zag ik gebroken pottery liggen en ik kon het niet nalaten om een paar in mijn zak te steken.
Ik zal het hun terug sturen als ze erom vragen
Bravo voor uw historische perceptie. Ik ben het volkomen met u eens. De dingen moeten in de tijd geplaatst worden en niet met de economische waarden van anno 2022AD. Maar ook wat ik merk dat verdragen, contracten en giften inderdaad uit misgunning en of domheid en luiheid met een woord ongedaan kan worden gemaakt in de media. Zelfs onderzoeken schijnen anno 2022 AD niet de onderste steen naar boven te krijgen, de digitalisering verarmd ons aan juiste informatie blijkbaar. Het lijkt er meer op dat de mensheid dommer wordt en wij een neo-Middeleeuwen betreden. Wat betekent een vooruitgang in de achteruitgang. Waar komen deze rare opinie makers toch vandaan. Wie heeft hun hoofd met rotzooi gevuld met ruzie – oorlog voeren. Zowel in het klein als in het groot. Ik ben benieuwd of wij het anno 2050AD nog nakunnen vertellen gezien wij aan de vooravond van WOIII staan. Kernbommen aan weerskanten gericht op Europa. ZO DOM…….