Bij de Staatsspoorwegen in Nederlands-Indië gebeurden vele ongelukken, meerdere daarvan binnen de gemeentegrenzen van Batavia. In april 1927 derailleerde een locomotief met enkele rijtuigen. ‘Te hoge snelheid’, was het oordeel. Een jaar later was het wéér raak, dit keer door een technisch mankement. Gelukkig was geen sprake van persoonlijk letsel, zij het dat een paard het leven liet.  

De trein komt tot stilstand in de Binnen Nieuwpoortstraat

Uit het Bataviaasch Nieuwsblad, 27 juni 1928:

“Spoorweg-ongeluk te Batavia. Hedenmorgen is de elektrische trein, die om 7.31 uur van Kemajoran dient te vertrekken en om 7.38 uur te Batavia-Noord dient aan te komen, ten gevolge van het niet werken der remmen door het stootblok heen gereden en een viersteens muur omver rammend, vlak naast de uitgang voor de Batavia-passagiers, de Binnen-Nieuwpoortstraat ingereden! De motorwagen kwam juist op de rails der stoomtram, recht tegenover den ingang van het gebouw der Handelsvereeniging tot stand. Persoonlijke ongelukken hadden, wonder boven wonder, niet plaats: slechts een sado werd aangereden. Het paard werd in den buik getroffen en moest worden afgemaakt. De koetsier kwam met den schrik vrij, de sado werd vernield. De trein is met vier minuten vertraging, alzo om 7.35 uur van Kemajoran vertrokken en arriveerde ook vier minuten te laat, om 7.42 uur, te Batavia- Noord.  

Wat de stationschef vertelt

Een der stationschefs, die o.a. dienst had bij het vijfde spoor — dat waarop het ongeluk gebeurde — vertelde ons het volgende. De elektrische treinen mogen de kopstations slechts binnenrijden met een vaart van 5 à 6 k.m. per uur, met voetgangerssnelheid dus. De betrokken trein nu, die bestond uit twee wagens, een 1e en een 2e klasse compartiment, tevens motorwagen, en daarachter een 3e klasse wagen, reed met normale snelheid het perron op, stopte echter niet op de gewone plaats, doch reed langs de verontrusten stationschef heen, die zag, dat de motorist uit alle macht de handrem bediende. Het hevige geknars en gepiep, dat daardoor ontstond, was voor hem een bewijs, dat de handrem met kracht werd gehanteerd. Uit dit alles maakte de stationschef op, dat de luchtrem niet werkte. Ondanks het krachtig remmen met de handrem kon de stationschef niet waarnemen, dat de trein in vaart verminderde! Deze reed dan ook door het ongeveer driehonderd meter voorbij de stopplaats gelegen stootblok heen, alsof dit van koek was, ramde op dezelfde wijze de vlak daarachter staande muur omver en kwam eerst tot stilstand, toen de motorwagen voor het grootste deel de Binnen-Nieuwpoortstraat was binnengereden. Van buitenaf kon de stationschef waarnemen, dat een paniekstemming zich van de passagiers had meester gemaakt: angstkreten en hulpgeroep waren duidelijk te horen. Er bevonden zich twee 2e-klasse en vijftien 3e-klasse passagiers in de trein.

Wat de Motorist vertelt

Aanzicht van de noordkant

De motorist, naar wij van de Inspecteur van Vervoer vernamen een der beste waarover de lijn beschikt, deed ons het volgende verhaal. Ik ben vanmorgen met dezelfde wagens reeds driemaal heen en weer gereden van Batavia naar Kemajoran en heb vóór het ongeluk niets bijzonders, geen enkel mankement opgemerkt. Alles functioneerde goed, ook de Westinghouse (de luchtrem). Toen ik nu om 7.52 uur het perron opreed, stroom afsloot en de luchtrem in werking stelde, bleek deze in ’t geheel niet te werken. Onmiddellijk ben ik toen naar de handrem gelopen (deze bevindt zich links in de wagen, ongeveer driekwart meter naast het bedieningstoestel van de motor, dat in een apart hokje rechts op het voorbalkon geplaatst is) en heb deze met al mijn kracht aangezet. Ik had het echter evengoed kunnen laten: wel knarsten de blokken ontzettend op de wielen, maar vermindering van snelheid heb ik niet opgemerkt. Weldra was de trein het stootblok genaderd; vol ontzetting dacht ik aan de gevolgen en… daar reed de motorwagen recht op het stootblok aan, dwars er doorheen, dwars ook door de muur heen en.., tot mijn onuitsprekelijke verlichting bleef de trein in de Binnen-Nieuwpoortstraat stilstaan, slechts een sado aanrijdend.

Wat de Conducteur vertelt

De conducteur bemerkte natuurlijk ook dadelijk na het passeren van het perron dat er iets niet in de haak was. Hij bevond zich in de derde-klasse wagen. Onmiddellijk trok hij aan de noodrem doch het hielp niet. Evenals alle passagiers dacht hij dat zijn laatste uur geslagen was. Gelukkig heeft de Voorzienigheid anders beschikt!

En vanaf de zuidkant. Rechts nog te zien het tuig van het overleden paard.

De Situatie

Toen wij vanmorgen om acht uur op de plaats des onheils arriveerden deed de situatie het ergste vrezen. Het was toch bijna niet aan te nemen dat zich op het ogenblik van het ongeval geen voertuigen en voetgangers ter plaatse in den Binnen-Nieuwpoortstraat zouden bevonden hebben. Gelukkig bleek dit met uitzondering van de sado, toch wel het geval te zijn: men dient er dan ook rekening mede te houden dat het nog vroeg in de morgen was. Enkele uren later… en er waren talrijke doden en gewonden te betreuren geweest; immers omstreeks negen uur begint het verkeer zich in de Binnen-Nieuwpoortstraat te ontwikkelen tot een onafgebroken stroom van voertuigen en voetgangers. Men vertelde ons dat enkele seconden vóór het ongeluk een stoomtram uit de richting Weltevreden, dus op het rechtse spoor, juist gepasseerd was. Enige seconden vroeger en de stoomtram was in de flank getroffen door de motorwagen. Ongetwijfeld waren dan alle wagens omgeslagen, want zoals reeds gezegd, de motorwagen kwam precies waar de rechtse rail ligt tot stilstand. Juist naast het stootblok van het vijfde spoor, van de straat af gerekend rechts, bevindt zich de uitgang voor de Batavia-passagiers. Deze – het perron ligt naar schatting een meter hoger dan de straat – loopt af en eindigt gelijk met de straat. Achter het stootblok is nog een ruimte van ongeveer twee meter, die afgesloten wordt door een viersteens muur, die dus langs het trottoir van de Binnen-Nieuwpoortstraat loopt en door de uitgang onderbroken wordt. Nadat de motorwagen het stootblok grondig vernield had en de materialen daarvan meesleepte, moest ook de anderhalve meter hoge muur eraan geloven. Ook het puin daarvan, benevens het linker gedeelte van het hek, werd meegesleept en hieraan is het te danken, dat de trein nog niet verder doorgereden is. Immers de grote hoeveelheid puin heeft de wielen in de weg gezeten en werkte aldus als een krachtige rem. Ook het feit dat de motorwagen een sprong van ongeveer een meter naar beneden maakte, werkte mede. Ware de spoorbaan gelijk met de straat geweest dan waren stootblok en muur gewoon door den motorwagen opzij geschoven en dan was de trein het gebouw der Handelsvereniging binnengereden!

Het Stootblok

Zicht vanaf het station

Het stootblok —wij constateerden dit uit de stootblokken der overige sporen—was van uiterst lichte constructie en praktisch van geen nut, zoals trouwens hedenmorgen ook gebleken is, daar liet niet eens bij machte geweest is, een trein tegen te houden die zich met een vaart van slechts vijf km. per uur voortbewoog. De stootblokken daar ter plaatse zijn alle samengesteld uit wat hout en wat ijzeren balken en men kan zien, dat ze er slechts geplaatst zijn, omdat er nu eenmaal aan het einde van elke baan een stootblok hoort. Wij hoorden de eerstaanwezende autoriteit der S.S. de opmerking maken, dat het binnenrijden van de Binnen- Nieuwpoortstraat voorkomen ware geworden, zo er slechts een stootblok van stevige constructie gestaan had! Wel zou de schok voor de passagiers dan heviger geweest zijn, maar dit had, bij de geringe snelheid van 5 km. toch geen persoonlijke ongelukken behoeven te veroorzaken.

De Remmen

De enige behoorlijke rem, waarover onze elektrische treinen blijken te beschikken, is de Westinghouse, de luchtrem.
De handrem wordt praktisch nooit anders gebruikt, dan wanneer de luchtrem niet werkt. Zij behoort dus in tijd van nood dienst te doen. Ook deze handrem is echter volkomen waardeloos gebleken. Een trein van twee wagens, rijdende met een snelheid van vijf km., heeft zij opeen afstand van drie honderd meter niet tot stilstand kunnen brengen. Wij geven de S.S. dan ook in overweging, er voor te zorgen, dat de elektrische treinen binnen den kortst mogelijke tijd over een tweede rem van degelijke constructie zal beschikken, opdat de passagiers, als de Westinghouse blijkt te weigeren, niet aan de dood zijn prijsgegeven. Het is natuurlijk ook mogelijk, dat de handrem niet gewerkt heeft, omdat zij nooit gebruikt wordt, maar het komt ons voor, dat het aan de constructie te wijten is. De motor zelf kan nooit als rem optreden: wordt de stroom afgesloten, dan rijdt de trein op ´vrijloop´.

De Schade

De materiële schade is betrekkelijk gering. Behalve een nieuw stootblok en een nieuw stuk muur kost het ongeluk de S.S. slechts enkele vernieuwingen aan het onderstel van de motorwagen. En dan heeft de sadokoetsier het verlies van paard en voertuig te betreuren. Ongetwijfeld zal de S.S. de schade echter vergoeden.

Verkeersstremming

De Verkeersstremming

Het treinverkeer ondervond, daar het ongeluk buiten de baan plaats vond, geen enkele vertraging. Anders was het met het verkeer in de Binnen-Nieuwpoortstraat. Dit werd spoedig door de politie van de Javasche Bank tot het Stadhuisplein geheel stop gezet. De stoomtram kon de plaats des onheils slechts links passeren, zodat men zich spoedig voor beide richtingen van het linker spoor bediende. Reeds om acht uur is de S.S. met het opruimingswerk aangevangen. Eerst werd aangevangen met het verwijderen van het puin onder de motorwagen. In de tussentijd liet men de tweede wagen door een stoomlocomotief weghalen. Nadat het puin verwijderd was, werd de wagen opgevijzeld en een noodbaan, gesteund door blokken hout, onder de wielen gelegd.
Vervolgens liet men den wagen bij stukjes en brokjes door een elektrische locomotief op het emplacement trekken. Tegen half twaalf was men daarmede zover gevorderd, dat de stoomtram weer in beide richtingen kon passeren.
Om kwart voor een was de wagen geheel op het emplacement getrokken. De belangstelling voor het ongeval was, zoals van zelf spreekt, enorm.”

x

De lokatie van het station. Hier is duidelijk te zien dat het een zgn kopstation betreft. Treinen die door de blokken heen schieten, komen in de Binnen-Nieuwpoortstraat terecht.

Bronnen
Bataviaasch Nieuwsblad, 27 juni 1928
Foto´s afkomstig van Museum van Wereldculturen, collectie Foto zoekt familie, album 831.