Jersey Evening Post

`De Vlielander Jan Kuiper mag graag de vloedlijn afzoeken naar mooie stukken hout waarvan hij lijsten kan maken voor de schilderijen die zijn vrouw maakt´, aldus een openingszin uit recente jutterslectuur. Een pakkend begin, de liefde spat er van af. Nog onbewust van wat komen gaat lopen we graag een stukje met Jan mee, samen op zoek naar iets moois. Maar dan, opeens, komt het: `Afgelopen week vond Kuiper een, naar het leek, kunststof tegel van 29 bij 31,5 en 2,5 cm dik. In de tegel stond het woord TJIPETIR.’

Niet alleen Jan Kuiper vindt op Vlieland een dergelijke tegel, maar ook Debora Boomsma en Dirk Bruin. Op Texel en Ameland worden soortgelijke vondsten gemeld. Na enig googlen blijkt dat het zelfde soort tegels de afgelopen winter is aangespoeld op de kust van Cornwall en Noord-Frankrijk. Het woord Tjipetir klinkt de Britten en Fransen zó uitheems in de oren dat daar meteen gedacht wordt aan een mysterieuze herkomst, een soort Atlantis. De Jersey Evening Post spreekt van een “Mistery of the deep”. Een Brit uit Cornwall opent een speciale Facebook-pagina en Twitter-account, en filmregisseurs tonen al belangstelling.   

De eerste zoektochten naar de herkomst van de tegels doen nog geen afbreuk aan de interesse. Al snel blijkt dat `Tjipetir´verwijst naar een rubberfabriek op West-Java in het begin van de vorige eeuw. Wat voorlopig nog onduidelijk is, is de waarom deze tegels pas nú aanspoelen op de kust van West-Europa. Het lijkt wat vreemd dat de tegels een eeuw onderweg zijn geweest.

Bijzonder soort rubber

Wat was dat, Tjipetir? Een eeuw geleden niet veel meer dan een dessa van nog geen honderd huizen, een thee-onderneming en een door de staat geleide rubberonderneming in de buurt van Tjibadak, aan de weg van Buitenzorg naar Soekaboemi. Het meest uitgebreide verslag over de rubberonderneming verscheen in 1927 van de hand van de directeur H. van Lennep.
Het pamflet, opmerkelijk genoeg in het Engels, geeft een overzicht van de geschiedenis van de rubbersoort “gutta percha”, een uitleg van de productiemethoden, de markt en commerciele toekomst.
Gutta percha kreeg bekendheid in met midden van de 19e eeuw vanwege zijn hardheid en isolatie-eigenschappen. Het was meer dan gewoon rubber bestand tegen water, en werd daarom veel gebruikt voor de coating van zeekabels. Daarnaast werd het gebruikt voor een veelheid van andere toepassingen, waaronder de productie van golfballen.
De productie was beperkt, want aanvankelijk slechts gebaseerd op roofbouw: de lokale bevolking van delen van Indonesië en Malakka hakten de gutta percha bomen om en transporteerden de bast naar een nabijgelegen fabriek. In de loop der tijd werden de afstanden die moesten worden afgelegd steeds groter en verloor het product zijn commerciele waarde, – reden waarom gezocht moest worden naar de mogelijkheid van commerciele teelt.
In 1900 werd nu op initiatief van dr. Burck, assistent-directeur van de Botanische tuin in Buitenzorg, een fabriek geopend in Tjipetir met het doel te onderzoeken of het gewas geschikt was voor plantage-verbouw.
De eerste resultaten waren aanvankelijk niet hoopgevend. Gutta percha bleek moeilijk te winnen. Anders dan bij reguliere rubberbomen kon het niet verticaal van de bast worden afgetapt en moest het worden gewonnen door extractie uit de bladen. Gelukkig bleek de vraag voldoende om het bedrijf gaande te houden, tot zich in de jaren ´20 donkere wolken aandienden. Niet alleen was de draadloze telefonie uitgevonden en werden dus minder kabels getrokken, er bleken ook andere minder dure rubbersoorten (bijv. het Zuid-Amerikaanse balata) met vergelijkbare eigenschappen op de markt te komen.

De fabriek in Tjipetir

Op zoek naar een wrak

Dirk Bruin, een van de andere eilanders die blokken gutta percha uit Tjipetir op het strand hadden gevonden, nam contact op met het Wrakkenmuseum op Texel. Hadden zíj misschien weet van een schip dat een lading Tjipetir-tegels had verloren? Bruin had geluk. Ze wisten hem te vertellen dat enkele andere tegels waren aangetroffen in een schip bij de ingang van Het Kanaal, waarvan de lading een jaar geleden was geborgen. Helemaal duidelijk was het nu ook weer niet, want de naam van het schip was niet bekend, en evenmin wanneer het schipbreuk had geleden. Waarschijnlijk tijdens de Eerste Wereldoorlog, werd er aan toegevoegd.

Misschien moeten we terug naar het pamflet van Van Lennep om het antwoord te vinden. Van Lennep was, zo blijkt uit zijn tekst, bezorgd over de toekomst van gutta percha. Hij had er vertrouwen in dat het materiaal nog vele onbekende toepassingsmogelijkheden in zich had, maar, om deze te exploreren, moest het een betere bekendheid krijgen. Reden waarom hij zijn tekst in het Engels schreef. De productie, 100.000 kilo/jaar op dat moment, zou in een vijftal jaren kunnen groeien naar het dubbele. Er moesten echter wel kopers worden gevonden. Van Lennep eindigde zijn verhandeling met de mededeling dat een lading gutta percha naar Amsterdam zou moeten worden gezonden om in West-Europa als samples aan de fabrikanten te worden uitgedeeld.  Voor meer informatie zou men zich moeten wenden tot de vertegenwoordiger van de fabriek in Nederland, de Nederlandsche Handel Maatschappij in Amsterdam.

Zou het deze bijzondere zending geweest kunnen zijn die verloren is gegaan en nu, 85 jaar later, beetje bij beetje, aan wal spoelt? Het lijkt niet onmogelijk. Met de productie van gutta percha is het in ieder geval niet beter gegaan. Het enige bedrijf ter wereld dat deze rubbersoort op commerciele wijze ter hand heeft genomen, Tjipetir, is mogelijk nog steeds in bedrijf. De internationale statistieken wijzen althans op nog enige na-oorlogse productie voor de fabricage van golfballen, verder niets. Duidelijk is, dat van de toekomst die Van Lennep voor ogen heeft gehad, niets terecht is gekomen.

x

Bron:
H. van Lennep, The Netherlands Indies Government Gutta-percha Estate Tjipetir (Java). Buitenzorg, 1927.