Precies 100 jaar geleden, op 27 maart 1912, zette dr. Aletta Jacobs voet aan wal op Belawan, Sumatra. Een tussenstop op haar wereldreis om het vrouwenkiesrecht te promoten. Maar ook een ontmoeting met het land waar jaren eerder maar liefst twee zussen en vijf broers hun fortuin zochten.

Door Herman Keppy

Aletta Jacobs

Aletta Henriëtte Jacobs (1854-1929) is de eerste vrouw die afstudeert aan een Nederlandse universiteit en ook de allereerste vrouwelijke arts. Zij geldt als de belangrijkste voorvechter voor vrouwenkiesrecht en is (wereldwijd) een van de eerste voorstanders van anticonceptie. Dr. Aletta Jacobs wordt daarom beschouwd als de moeder van het feminisme in Nederland.

Letje komt ter wereld in een kinderrijk Joods gezin in Sappemeer in Groningen. Haar vader is arts, evenals haar 12 jaar oudere broer Israël. Het is die broer die haar stimuleert om te vechten voor een plaats aan de Universiteit van Groningen. Dat lukt, door tussenkomst van niemand minder dan minister Thorbecke. Maar in dezelfde periode van dat succes krijgt de ambitieuze Israel oneervol ontslag aangezegd in het ziekenhuis waar hij werkt. Hij heeft te openlijk gerommeld met een vrouw, ‘geheel in strijd met de kieschheid en de betamelijkheid, bovendien te enenmale onbestaanbaar met de waardigheid zijner betrekking.’ Een glansrijke carrière in Nederland is verkeken. 

De broers in Indië

Vier jaar later heeft hij zijn voornaam veranderd en op 31 december 1876 scheept Julius Karel Jacobs zich in naar Indië. De officier van gezondheid der tweede klasse van het KNIL wordt vergezeld door zijn kersverse echtgenote Antonia. Ze zullen drie dochters en een zoon krijgen. Het gezin woont in Indië onder meer in Soerabaja, Atjeh en Tjilatjap. Ook in Serang bij Batavia waar Julius twee jaar directeur is van de School Tot Opleiding van Inlandsche Artsen (Stovia).
Hij heeft drie semi-etnografische boeken geschreven. Uit een daarvan, ‘Eenigen tijd onder de Baliërs’ (1883) blijkt dat Julius zijn appetijt voor vrouwelijk schoon nog niet heeft verloren: ‘Zie die gitzwarte kijkers schalks bedeesd en toch uitdagend op ons gevestigd, (…) Die prachtige schoone vormen, door niets in hare ronding en ontwikkeling belemmerd, en die zich in al hare onschuldige naaktheid aan ons vertoonen; die prachtige lijnen; die zachte huid door Phoebis Apollo bruin gekust; die flinke solide bustes; (…) waarlijk, men moet alle aesthetisch gevoel verloren hebben, of Hippolytus, de zoon Theseus in persoon zijn, wanneer men de Balische vrouwelijke type niet schoon vindt.’
Maniakaal schrijft de lievelingsbroer van de feministe: ‘Ik zal gebruik maken van het recht van den medicus, om bij het levée van zelfs de volmaaktste onschuld tegenwoordig te zijn en haar in al hare naaktheid voor zich te plaatsen, om onderzoek te doen naar geheimen, die anders ternauwernood aan de wanden van het boudoir worden toevertrouwd.’

Julius is trouwens niet als eerste van de Jacobs-broers naar Indië vertrokken. Dat is jongere broer Sam, KNIL- apotheker. Nog drie broers zullen de KNIL- lijn volgen: Eduard, Herman en Johan. Johan brengt het tot luitenant-kolonel. Evenals zijn oudste broer publiceert hij, al is het niet zo pikant en beperkt hij zich tot legerzaken. Van de broers in Indië keert alleen de jongste terug naar Holland. Eduard Jacobs schopt het in 1893 tot burgemeester van Lonneker bij Enschede, de eerste Joodse burgemeester van Nederland.

Charlotte en Frederika

In het midden, met donkere kleding, Charlotte Jacobs. Rechts van haar Maria van Zeggelen.

Twee zussen van Aletta volgen hun broers naar Indië. Frederika, de jongste, is de eerste in 1883. Zij staat te boek als de eerste vrouw in Nederland die het middelbaar examen in wiskunde en boekhouden heeft afgelegd. Ze vindt een betrekking als wiskundelerares aan de meisjes-HBS in Batavia, maar moet een jaar later alweer haar ontslag aanvaarden, omdat zij in het huwelijk treedt. Immers, een getrouwde vrouw werkt niet.
Charlotte Jacobs is na haar jongere zus Aletta de tweede vrouw die afstudeert in Nederland. De allereerste vrouwelijke apotheker van Nederland werkt in Batavia aanvankelijk voor een ander, maar opent na zes jaar in 1892 een eigen zaak in de wijk Menteng: De Nederlandsche Apotheek.  Als assistenten trekt Charlotte louter vrouwen aan; die kunnen in Nederland hun sollicitatiebrief sturen aan haar zusje.

Is Aletta Jacobs in Nederland de leidende figuur binnen de vrouwenkiesrechtbeweging, in Indië geniet Charlotte Jacobs die eer. Onder meer met schrijfster Maria Christina Kooy-van Zeggelen richt Charlotte een ledenafdeling op van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Opmerkelijk omdat in Indië vrouwen noch mannen kiesrecht hebben. En het is geen officiële vereniging, want in Indië geldt tot 1915 het recht van vereniging niet.
Leve de kolonie: geen kiesrecht, geen recht van vereniging en ook geen zeggenschap over ’s lands inkomsten. Over dat laatste feit schrijft mr. Conrad van Deventer zijn bekende pamflet: ‘Een Eereschuld’. Charlotte Jacobs is goed bevriend met deze jurist en vele anderen die net als hij de ethische politiek voorstaan. Beijvert Van Deventer zich ervoor dat leerlingen van de Stovia in Nederland kunnen studeren, Charlotte sticht, opnieuw met Marie van Zeggelen, de organisatie Sovia. Dat staat voor: Steun Onderwijs Vrouwelijke Inlandsche Artsen. De eerste vrouw die afstudeert aan de Stovia wordt de Menadonese Marie Thomas (26 april 1922).

Charlotte Jacobs vestigt zich november 1913 na dertig tropenjaren in, waar anders: Den Haag. Drie jaar later overlijdt zij. Volgens hartsvriendin Marie van Zeggelen die aan haar sterfbed zit, betreffen Charlotte’s laatste woorden ‘Indië en de Indische vrouwen’. Charlotte heeft geld nagelaten voor een fonds dat ervoor moet zorgen dat talentvolle, maar amlastige meisjes in Nederland en Indië toch kunnen studeren, dit betreft ook ‘inlandsche meisjes’. Het Charlotte Jacobs Studiefonds bestaat nog steeds, helaas niet langer bestemd voor meisjes in Indonesië.

Aletta in Indië

Carrie Chapman Catt

In 1911 begint dr. Aletta Jacobs aan een anderhalf jaar durende wereldreis, samen met de president van de Wereldvakbond voor Vrouwenkiesrecht, de Amerikaanse Carrie Chapman-Catt. Aletta’s reis wordt medegefinancierd door dagblad De Telegraaf waarin haar reisbrieven worden gepubliceerd. Na het Midden-Oosten, Zuid-Afrika, Ceylon, India en Birma volgt ‘ons Indië.’ De eerste indruk: ‘Ik gevoelde mij zoo dadelijk thuis in Sumatra, alles klonk zoo familiar en sympathiek in mijne ooren. Toen het treintje ons een uur later in Medan afleverde, vond ik daar op het perron zo waarlijk de lieve, goede, oude vriendin en warme voorstander van vrouwenkiesrecht mevr. Kunst (…) In het hotel De Boer waren een paar rustige, frissche kamers voor ons in gereedheid gebracht en per automobiel en rijtuigen brachten allen ons gezamenlijk naar het hotel.’
Op 7 april 1912 meert KPM-stomer Van Noort af in Tandjong Priok, waar de vrouwen worden verwelkomd door Charlotte. Frederika en de broers Jacobs in Indië zijn dan al overleden. De rijtoer door Batavia wordt echter afgebroken vanwege hevige stortbuien die plots lostbarsten. In plaats daarvan bezoeken zij het museum in Batavia. Om in stijl te blijven, leidt de dochter van de directeur hen rond. Later maken zij uiteraard op diverse locaties kennis met de plaatselijke voorstanders van vrouwenkiesrecht en notabelen.
Aletta en haar metgezellin reizen eersteklas, verblijven in de meest luxueuze hotels en hebben omgang met vooral de toplaag van de Europese gemeenschap. Dat is niet bepaald de opmaat naar een onbevangen kijk op de koloniale samenleving. Zo twijfelt ze niet aan de rechtmatigheid van het koloniaal bezit door een Europees land. Waar zij als huisarts in Amsterdam een gratis spreekuur opent voor arme vrouwen, heeft zij geen oog voor gelijke noden bij de autochtone bewoners van de kolonie. Die ziet zij als minderwaardig, op zijn best als kinderen, die in Indië eerst na Hollands onderwijs op gelijke voet met de Nederlander kunnen staan. Want, zij vindt wel: ‘Het idee dat wij, Nederlanders hunne meerderen zijn, moet er uit.’

Minder nobel beziet zij mensen van gemengd ras. Met Catt bezoekt zij een ‘Indo-theater’ en de beschaafde dames lachen zich wezenloos om de voorstelling en de zang, ‘gemiauw’. De weeskinderen van Pa van der Steur noemt zij: ‘arme slachtoffers van de in concubinaat levende ouders’. Aletta citeert een Spanjaard die zij op Java ontmoet, hij meent dat ‘opstanden altijd ontstonden en geleid worden door kleurlingen, d.w.z. door menschen uit een mengsel van inlandsche en Europeesche ouders ontstaan.’
Vooral schrijft Aletta Jacobs in haar reisbrieven, als velen voor en na haar, over de exotische omgeving en de door de Hollanders gebrachte vooruitgang. Zelfs de grootste gevangenis van het land, lijkt een lustoord in haar beschrijving. ‘Allen roemen de wijze waarop dit land geregeerd wordt.’ Dat is de zin die de toon van de reisbrieven uit Indië typeert. Na vier maanden Indië zetten Aletta Jacobs en Carrie Chapman-Catt koers naar China, op 7 juli 1912 arriveren zij in Hongkong.

100 jaar later

'Het bontwerk in goede orde'

Hoewel veel is verbeterd, zou Aletta Jacobs 100 jaar later genoeg om handen hebben op het gebied van de rechten van de vrouw. Een groep van twintig vrouwen onderneemt in april dit jaar een reis naar Indonesië die in haar voetsporen moet treden. Als Aletta zou meereizen, zou zij zich ongetwijfeld minder maternalistisch uitlaten over andere volkeren en niet zo negatief over de vermenging van rassen. En waarschijnlijk zou zij geen bont meer dragen. In 1912 stuurt zij vanuit Hongkong een ansichtkaart naar bontwerker C.Emmeriks in de Leidsche Straat 29 in Amsterdam. Om hem te verwittigen dat het bestelde bontwerk goed is aangekomen.
Schrijver dezes, ‘een mengsel van inlandsche en Europeesche ouders’, ziet die ansichtkaart toevallig 100 jaar later in de etalage van een Amsterdams antiquariaat, hetgeen leidt tot deze bijdrage aan de Javapost.

x

xx

Met dank aan: Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis, en antiquariaat De Friedesche Molen, beide in Amsterdam.

Bronnen
Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid, Aletta Jacobs 1854-1929; Mineke Bosch; Uitgeverij Balans, 2005.
Eenigen tijd onder de Baliërs, Eene Reisbeschrijving Met Aantekeningen Betreffende Hygiene, Land- En Volkenkunde Van De Eilanden Bali En Lombok; J.K. Jacobs; Kolff, Batavia, 1883.
Minder opvallend dan haar ‘meer roerige zuster’, Over de apothekeres Charlotte Jacobs (1847-1916); Inge de Wilde.
Reisbrieven uit Afrika en Azië. Benevens eenige brieven uit Zweden en Noorwegen; Aletta H. Jacobs; W. Hilarius, 1913.
Vertrouwd en vreemd, Ontmoetingen tussen Nederland, Indië en Indonesië, redactie:Esther Captain e.a.; Uitgeverij Verloren, 2000.