Door Herman Keppy
Slechts zeventig gedichten liet hij na, geschreven tussen 1942 en 1949. Die maakten zo’n indruk dat Chairil Anwar in Indonesië nog steeds wordt (voor)gelezen en geëerd. Een van die weinige gedichten droeg hij op aan een jonge Molukse vrouw, die hij toevallig op Java in de trein ontmoette.
Chairil Anwar (1922-1949)
Het is 1946, de Bersiapperiode van chaos en ellende. Naast de in alle hevigheid uitgebroken revolutie, heerst er op Java overal honger en ziekte als gevolg van de geleden ontberingen in de Japanse tijd. Chairil Anwar (Medan, 26 juli 1922) is per trein onderweg van Jakarta naar Yogyakarta. De laatste stad is van oudsher een bolwerk van kunst en cultuur, maar nu ook de hoofdstad van Indonesia Merdeka. Het is dé plaats waar een revolutionair dichter zich dient op te houden.
Om een andere reden zitten in dezelfde trein Dien Tamaela, een- of tweeëntwintig jaar oud, en haar moeder Mien Tamaela-Pattiradjawane. Op weg naar hopelijk rustiger gebied en naar familie die voor Dien kan zorgen. Dien is ziek. Zij bezocht de Fröbel Kweekschool op Kebon Sirih in Jakarta toen de oorlog uitbrak, een studie die zij noodgewongen moest afbreken. Tijdens de Bezetting werkte zij als secretaresse, maar het feit dat zij een inkomen had, voorkwam niet dat ook zij de alomheersende tuberculose heeft opgelopen.
Haruku
Maar ze is sterk. En even vurig van het Indonesisch nationalisme vervuld als Anwar. Wanneer de jonge dichter haar ontmoet, raakt hij zo onder de indruk van haar persoonlijkheid, dat hij haar daarna meerdere keren opzoekt in Yogyakarta en later weer in Jakarta. Tijdens die bezoeken hoort hij van de geschiedenis van de familie Pattiradjawane. Het is de meisjesnaam van Dien’s moeder. Zij en haar zuster (de tante van Dien die in Yogya woont) vertellen hem dat het de naam is van het raja-geslacht dat stamt uit het dorp Kariu op het Molukse eiland Haruku. De gezusters zijn er geboren en opgegroeid en overdenken met weemoed en liefde hun jeugd op het kleine eiland en met trots de geschiedenis van hun voorouders. De opstand van Pattimura speelt daarin een belangrijke rol.
Pattimura
Molukse visser
In 1817, vlak na een kortstondig Engels bewind, kwam de bevolking van enige middenmolukse eilanden in opstand tegen de teruggekeerde Nederlanders. Onder militaire leiding van Pattimura werd het fort Duurstede op het eiland Saparua overmeesterd. Vervolgens werd het Indisch Leger dat in allerijl orde op zaken moest brengen de tot op dan grootste nederlaag toegebracht in haar bestaan. Het gebeurde op een heuvelrug die sindsdien bekend staat als Gunung Prikadel.
Een uitgebreide, tweede militaire expeditie bracht de opstand uiteindelijk tot een halt. Pattimura werd opgepakt, onthoofd en zijn overblijfselen werden nog enige tijd in een kooi tentoongesteld als afschrikwekkend voorbeeld.
Met hem werden ook andere leiders van de opstand terechtgesteld, waaronder tien dorpshoofden van Haruku. Slechts raja Radjawane van Kariu bleef het leven gespaard, misschien omdat zij een vrouw was. Vanaf dat moment werd de naam Radjawane veranderd in Pattiradjawane. Patti zou een verwijzing kunnen zijn naar Pattimura, maar is ook een oud woord voor ‘leider’.
Jacob Pattiradjawane, de grootvader van Dien Tamaela, was de elfde raja op rij in het geslacht. Hij had twaalf kinderen, die hij allen voor studie naar Java heeft kunnen sturen.
Jong Ambon
Natuurlijk spreekt de geschiedenis van de Pattiradjawanes een revolutionair dichter aan. Indonesiërs zijn opnieuw in opstand gekomen tegen de Nederlanders en opnieuw nemen Molukkers deel aan die strijd. Waar overal op Java ongeregelde en ongedisciplineerde gevechtsgroepen ontstaan, zijn in Surabaya bijvoorbeeld jongeren vanuit de bergen de stad binnengemarcheerd, uniform in zwarte korte broek gestoken, keurig in gelid. Het zijn Molukkers onder leiding van Kolibongso. Het zal niet lang duren voordat de oude Molukse nationalist Alexander Jacob Patty zich na een verblijf in Australië (waar internering in Boven-Digoel aan voorafging) ook in Yogya zal vervoegen. Patty was een goede vriend van de vader van Dien, de reeds voor de oorlog overleden dr. Lodewijk Tamaela, uit de tijd dat zij beiden een prominente rol speelden in de Indonesisch-nationalistische organisatie Jong Ambon. Naar zowel Patty als Tamaela is later een straat vernoemd in Kota Ambon.
In Yogyakarta ziet Soekarno zich omringd door een lijfwacht, louter bestaande uit Molukkers; zijn minister van gezondheid is dr. Jo Leimena, afkomstig uit het dorpje Ema op Ambon. Ondanks die Molukse inbreng aan Indonesische kant dreigt echter een groeiend aantal Molukse volksgenoten zich aan Nederlandse zijde te scharen.
In die sfeer schijft Chairil Anwar wiens familie uit deRiau-archipel stamt, zijn ‘Tjerita Boeat Dien Tamaela’. Het is hier opgetekend in de originele, oude spelling met daarna een vrije vertaling.
Dien Tamaela
Tjerita Boeat Dien Tamaela
Beta Pattiradjawane
Jang didjaga datoe-datoe
Tjoema satoe
Beta Pattiradjawane
Kikisan laut
Berdarah laut.
Beta Pattiradjawane
Ketika lahir dibawakan
Datoe dajoeng sampan
Beta Pattiradjwane
Mendjaga hoetan pala.
Beta api di pantai. Siapa mendekat
Tiga kali menjeboet beta poenja nama.
Dalam soenji malam ganggang menari
Menoeroet beta poenja tifa,
Pohon pala, badan perawan djadi
Hidoep sampai pagi tiba
Mari menari!
mari beria!
mari berloepa!
Awas djangan bikin beta marah
Beta bikin pala mati, gadis kakoe
beta kirim datoe-datoe!
Beta ada die malam, ada di siang
Irama ganggang dan api membakar poelau…
Beta Pattirajawane
Jang didjaga datoe-datoe
Tjoema satoe.
Verhaal voor Dien Tamaela
Ik ben Pattiradjawane
onder hoede van de goden
ik alleen
Ik ben Pattiradjawane
het zeeschuim
bebloed door de zee.
Ik ben Pattiradjawane
Toen ik werd geboren gaven
de goden mij een prauw mee
Ik ben Pattiradjawane
wachter van de nootmuskaatwouden.
Ik het vuur der stranden. Ieder die nadert
spreekt drie keer mijn naam
’s Nachts als het stil is, gaat het wier dansen
bij het slaan van mijn tifatrom
Nootmuskaatbomen, maagdelijke lichamen
leven tot zonsopgang.
Laten we dansen!
laten we juichen!
laten we vergeten!
Maar pas op, maak me niet kwaad
De muskaattuinen zullen afsterven, de maagden verstarren
Goden stuur ik op je af
Ik zorg in de avond en overdag
Dat het wier beweegt, het vuur brandt op het eiland…
Ik ben Pattiradjawane
onder hoede van de goden
ik alleen.
Chairil Anwar, 1946
Begitu
Wellicht heeft Chairil Anwar ‘Tjerita Boeat Dien Tamaela’ voorgedragen aan het ziekbed van Dien Tamaela. Ondanks de goede zorgen van haar familie sterkt zij niet aan, wordt alleen maar zwakker. Uiteindelijk overlijdt zij op 8 augustus 1948 in Jakarta, pas 24 lentes jong. Anwar is dan eveneens al ziek, net als bij Dien wordt bij hem tuberculose vastgesteld en ook in zijn geval staan de doktoren machteloos. Chairil Anwar sterft op 28 april 1949 in het CBZ (Centraal Burgerlijk Ziekenhuis) in Jakarta, hij is 29 jaar.
Nog ieder jaar wordt zijn sterfdag in Indonesië herdacht. Dankzij zijn ‘Tjerita Boeat Dien Tamaela’ kon dit verhaal over twee jonge nationalisten en een Molukse geschiedenis worden opgetekend. Begitu.
x
(met dank aan de zus van Dien, dr. Dee Tamaela, in Jakarta)
Java Post 
In dit stuk over de dichter Chairil Anwar ( hij dicht inderdaad heel mooi ) bespreekt u de “heldendaden” van Pattimura slechts zeer oppervlakkig. Pattimura was de strijdnaam van ene Thomas Matulesia, die met zijn groep in opstand kwam tegen de Nederlandse resident v.d. Berg op Saparua. In 1817 veroverde Matulesia met een grote overmacht het fort Duurstede. Hierbij werd mevrouw v.d. Berg onthoofd en haar 3 jonge kinderen doodgesabeld. De resident zelf overleed na dagenlange martelingen. Het heldendom van deze Pattimura is dus op zijn minst voor discussie vatbaar. Gelukkig heeft Indonesie ook nog andere helden die deze titel meer verdienen.
Voor meer info over deze tragedie op Saparua verwijs ik naar de site:
http://www.bergsap.home.xs4all.nl/
JPF Petbar
Buitenzorg wilt u deze reactie verwijderen als ze off topic is. Maar het lukt mij namelijk niet zo goed om tussen de laatste regels door te lezen van vorengaande bijdrage van JPF Petbar op dit overigens schoon poëtisch historisch proza van Herman Keppy.
Welke andere helden bedoelt JPF Petbar. Gaat het om kolonialen, militairen, politieke activisten of revolutionairen?
Ik heb slechts deze ene vraag en wil geen heldhaftige discussie!
Inderdaad heb ik ook nog even gezocht in mijn artikel, maar ik ben het woord ‘held’ niet tegengekomen.
Voor wat betreft het gebeuren in benteng Duurstede. Ik kan het betreuren dat de vrouwen, kinderen en bejaarden van Dresden zijn gebombardeerd in WO II. En dat het verkrachten van de vrouwen van Berlijn evenmin een militair doel diende. Toch blijft mijn sympathie voor de geallieerden. Waar het de strijd van gekoloniseerden in Indonesië tegen de overheerser betreft, kan ik het niet laten sympathie te hebben voor de gekoloniseerden.
De opmerking over ‘ene Thomas Matulesia’ doet mij sterk denken aan de weigering van rednecks in het zuiden van de Verenigde Staten om ene Cassius Clay bij de naam Muhammad Ali te noemen.
Herman
Ik vind het mij met de rednecks uit de VS vergelijken door dhr. Keppy ronduit beledigend. Als Keppy mij echt zou kennen zou hij zich doodschamen! Dresden, Berlijn en de rednecks zijn duidelijk off topic, maar ik ga Buitenzorg niet vragen censuur toe te passen op zijn site.Keppy vergeet dat hitler de WO II begon en dat de bombardementen op Rotterdam, Londen en Coventry vooraf gingen aan Dresden. In goed Nederlands : wie kaatst moet de bal verwachten. Let op, ik keur Dresden niet goed, maar vind het wel begrijpelijk.
Aan dhr. Marawasin, die om censuur van Java Post vraagt voor helden, zie Google-Indonesian heroes. Had u hier niet zelf op kunnen komen?, wordt ik meteen weer in de koloniale hoek geschoven.
Aduh, waarom moeten Indo’s en Indische mensen elkaar altijd zo in de haren vliegen?
Saya tidak mengerti itu!
Kunnen wij niet beter de liefde voor onze tanah tumpa dara samen delen met respect naar elkaar?
Salam semua,
JPF Petbar
Censuur???!!! Excuus voor het niet bedoelde, maar blijkbaar wel ontstane misverstand. De vraag aan Buitenzorg betrof mijn eigen reactie. Mede n.a.v. één van mijn reacties op het artikel ‘Het Lot van Vader Smit”. Ik heb begrip voor uw reactie, als u door mijn onduidelijk taalgebruik op het verkeerde been bent gezet. Spijtig dat daardoor mijn eigenlijke vraag onbeantwoord blijft. Ik meende toch echt goed gelezen te hebben dat u een persoonlijke mening had over het heldendom van Pattimura. Soedah … laat maar.
Mijn bewondering voor De Javapost en het gretig verlangen naar elke nieuwe publicatie moge naar ik mag hopen een antwoord zijn op uw laatste vraag.
Mea culpa; tip toe throuhg the tulips!
Ok Marawasin,
excuus aanvaard. Uw vraag aan Buitenzorg heb ik toch echt opgevat als een verzoek mijn reaktie te verwijderen, wat censuur zou inhouden. Ja, mijn mening is nog steeds dat het heldendom van Pattimura op zijn minst voor discussie vatbaar is. Had hij de levens van de familie v.d.Berg gespaard, dan zou men hem inderdaad als held van het vrijheidsstreven van de Molukken kunnen beschouwen. Als hij in 1950 zou hebben geleefd zou hij wellicht voor de RMS tegen de RI hebben gevochten. Nee, niet sudah laat maar, onze discussiepunten uitpraten dat is Belanda mentaliteit, inderdaad cultural difference with ID. Ik kan het weten, heb een teman hidup in Bandung, waar ik ieder jaar 2-3 mnd. heenga.
Salam Eppesom.
Akkoord. Als we dan toch nog even on speaking terms blijven. Ik heb geen discussiepunten. Ik wilde ook geen discussie. Ik wilde slechts weten welke andere (Indonesische) helden bedoelt JPF Petbar zelf (persoonlijk). Dat onbeantwoorde aspect, daar sloeg dat ‘soedah laat maar’ op. Cuma itu. Zullen we het -met alle respect- hier verder toch maar bij laten, zodat er weer ruimte en sfeer ontstaat voor mogelijk andere followers om inhoudelijk op ‘Tjerita Boeat Dien Tamaela’ te willen reageren. In onze woordenUITwisseling hebt U wat mij betreft het laatste woord.
Amatoo
Wie kaatst kan de bal verwachten, zo is het, en het maakt mij niet uit of die Indisch, Indonesisch, Nederlands of wat dan ook is. Het blijkt dat de soep niet zo heet is als deze wordt opgediend, excuus aan de heer Petbar dan voor de redneck-opmerking.
Onder Molukkers is het respect voor Pattimura zo groot, dat tot op de dag van vandaag nog steeds een lied over hem wordt gezongen (zowel in Indonesië als onder Molukkers in Nederland), het refrein gaat zo:
Unduré unduré
Djangan unduré
Madju madju bersama sama é
Radja Lease
Achteruit, achteruit
Ga niet achteruit
Laten we samen voorwaarts gaan
Onder de koning van de Lease eilanden (Haruku, Saparua, Nusalaut)
Herman
Sorry voor de late reactie aangezien ik het pas lees.
Ik las boven dat er een vrouwelijke raja van Kariu meespeelde tijdens Pattimura oorlog.
De naamsverandering vond plaats toen de Radjawane’s opgespoord en afgemaakt werden door de nederlanders nadat ze tegen hen waren . Ze werden toen doodgeschoten bij Benteng Hoorn. Op Saparua tijdens de Pattimura oorlog lees je alleen de naam : Johannis Radjawane !
Jacob Amos Pattiradjawane (opa van Dien) regeerde van 1880-1926.
Diens vader Johanis Frans Pattiradjawane weet ik niet precies maar wel tot 1880 en daarvoor Benjamin.
Dus ik ben benieuwd wie die vrouwelijke raja is van Kariu.
HOROMATE
@ Sander
Henriette Louise Reasoa.
Periode memerintah 1926-1929.
Isteri almarhum Bapa Jacob; akrab dipanggil Mama Sa. Makam beliau di samping makam Bapa Jacob.
Als ik het goed vertaalde , was H.L Reasoa de weduwe van Bpk Jacob een soort tijdelijk regente , totdat de zoon van Bapa Jacob zijn “stage” had volbracht en in afwachting van de administratieve rompslomp .
===================
Mama Sa adalah Penjabat Raja NAK menggantikan Bapa Jacob yang meninggal dunia. Sambil calon Raja NAK Marthin Frans Pattiradjawane, anak kandung ke-5, menjalani proses “magang” dan tentunya menunggu proses administrasi oleh Kantor Residen Amboina di Amboina
@ Surya Atmadja
Dat Henriette de vrouw was van bp Jacob Amos wist ik. Het gaat dat er geschreven staat van : Slechts raja Radjawane van Kariu bleef het leven gespaard, misschien omdat ZIJ een VROUW was. Vanaf dat moment werd de naam Radjawane veranderd in Pattiradjawane.
Dus volgens mij moet de naamsverandering afspelen in de tijd van 1817 (of een jaar later kan ook) maar NIET tussen 1926-1929.
Hormat dan salam
Jammer dat ik tot op heden géén reactie heb mogen ontvangen van mijn gestelde vraag,