Door Bert Immerzeel

In na-oorlogse jaren leefden veel vragen over wat tijdens de bezetting was gebeurd, bij de betrokkenen persoonlijk, maar ook bij de overheid.  Vanaf 1946 was zo in Batavia het Regeringsbureau tot nasporingen van oorlogsmisdaden actief, en werden honderden, zo niet duizenden burgers gehoord over de daden van de Japanners. Als het veel slachtoffers tegelijkertijd betrof, en als de achtergrond van een en ander niet meteen duidelijk was, dat heette zo´n kwestie doorgaans een ‘affaire’. Zo had je bijvoorbeeld de planters-affaire, de spoorweg-affaire en de vuurpijlen-affaire. Meestal konden deze affaires later worden opgelost. Bij één affaire is echter wel heel weinig bekend geworden: de varkensmanden-affaire.

Het Regeringsbureau stelde vast dat in de periode 1942/1943 transporten hadden plaatsgevonden van gevangengenomen Nederlandse en buitenlandse militairen die daarvoor door de Japanners op mensonterende wijze in varkensmanden waren geduwd. De transporten eindigden meestal in de haven van Soerabaja, waar de manden werden overgeheveld op een vrachtschip om later overboord te worden gezet. Op 27 juni 1946 meldden de kranten in Indië en in Australië dat ‘minstens duizend guerrillastrijders, waaronder Nederlanders, Engelsen, Australiërs en Amerikanen, levend in zee werden gegooid.’

Duizend? Dat is nogal wat. En wie waren dan al die slachtoffers? Het onderzoek was echter nog maar net begonnen, en misschien waren de conclusies voorbarig. In Australië wilden ze graag weten of dit wel klopte. Nee, zo schreef de pers al een dag later, het was onwaarschijnlijk dat er Australiërs bij betrokken waren. Nederlanders wel, maar hoeveel? Vele tientallen getuigen werden benaderd, en bijna iedereen had van de varkensmanden gehoord en velen hadden ze ook gezien, maar verder? Het bleef een mysterie, ook al omdat de mogelijk betrokken Japanners hun kaken stijf op elkaar hielden.

In februari 1948 werd eindelijk een Japanner gevonden die na lang aandringen toegaf dat hij als chauffeur/begeleider betrokken was geweest bij de transporten. Volgens hem werden in totaal ongeveer 400 verzetsdeelnemers uit het bos gehaald en ingepakt in varkenskratten in verschillende transporten naar Soerabaja gereden om daar te worden verdronken. Omdat de ondervrager veronderstelde dat de man onvoldoende Maleis sprak, werd de verklaring vertaald door een Japanse vertaler. De volgende dag werd deze aan hem voorgelegd ter ondertekening.  Hij weigerde. Hij zou zich de vorige dag niet zo goed hebben gevoeld en daarom niet de waarheid hebben verteld.

Een jaar later was de varkensmanden-affaire inzet bij een aanklacht van de Temporaire Krijgsraad in Batavia tegen de Japanse legerbevelhebber Imamura Hitoshi en stafchef Okazaki. Deze mannen ontkennen echter iets van deze transporten te hebben geweten. Imamura wees erop dat er geen getuigenissen waren van de slachtoffers zelf en dat alles was gebaseerd op van horen zeggen. ‘Waarom was het nodig (de gevangenen) op een omslachtige manier naar de kust te transporteren en zo te laten verdrinken? Me dunkt dat daarvoor geen logische redenen zijn aan te voeren.’

Imamura had hier natuurlijk een punt, vond ook de president van de Krijgsraad. De mannen werden in vrijheid gesteld. Dat sommige getuigen verklaarden dat het vervoer in varkensmanden een soort propagandastunt was geweest kon worden gezien als interpretatie, maar vormde geen bewijs. Belangrijker was echter dat geen namen bekend waren van de slachtoffers, en dat het Regeringsbureau geen bijbehorende graven had gevonden. De boeken werden gesloten.

Dat de ‘varkensmanden-affaire’ hiermee niet was opgelost, blijkt uit latere reacties. In 1952 schreef een senior onderzoeker nog aan het hoofd van de Indische Collectie van het RIOD, dat hij het zag als ‘een “Indianenverhaal”, met een smalle basis van waarheid’. Later voegde hij daar echter en marge aan toe dat hij er wel aan moest geloven door het lezen van verschillende getuigenverklaringen.

Blijft de vraag naar de identiteit van de slachtoffers. Wie waren dit? De coördinator archief van de Oorlogsgravenstichting (OGS) laat me desgevraagd weten dat  de OGS nooit iets nader bekend is geworden over deze affaire. ‘Wij hebben nooit graven of namen van slachtoffers aan de affaire kunnen koppelen.’  

De varkensmanden-affaire blijft een mysterie.