Louis Doppert (1929) heeft zijn grootvaders niet gekend. Zij overleden lang voor zijn geboorte. Zijn veel jongere grootmoeders, Oma Mah en Oma Naomi, leefden echter tot na de Tweede Wereldoorlog. Zij vertelden hem van een ver verleden, van een wereld van sultans en paleizen, en van mystiek.

Door Louis Doppert

Grootmoeder Mah (1867-ca. 1948)

Zij groeide op in de Kraton Hadiningrat Surakarta, het ommuurde deel van de stad waar binnen zich het paleis van de Sunan bevindt. Mirah was geen prinses, maar met haar titel Radèn en haar grondbezit kunnen wij Radèn Mirahingsih  bestempelen als een Javaanse barones. Zij was ongeveer zestien jaar toen zij een relatie kreeg  met een veertig jaar oudere weduwnaar met kinderen, die  ouder waren dan zij. Hij heette Johan Wilhelm Doppert en was een zeer welgestelde landhuurder.[i] Johan Wilhelm werd geboren in 1827 en overleed in 1918.

Johan Wilhelm Doppert (midden achter) met zijn kinderen. Vermoedelijk gemaakt in 1917, ter gelegenheid van zijn 90-ste verjaardag. Helaas staat zijn vrouw Mirah/Mah niet op de foto. Van haar bestaat voor zover bekend geen afbeelding.

Van  Mirah staan deze gegevens niet geregistreerd. Als ik uit mondelinge familie overlevering een schatting maak, dan is zij ca. 1867 geboren en gestorven in 1948.  

Er bestonden in de negentiende eeuw op Midden-Java vier kleine vorstendommen met een totale oppervlakte zo groot als die van de provincies Noord Brabant en Zuid-Holland tezamen. Ze vormden de rudimenten van het Keizerrijk Mataram, dat het grootste deel van het eiland besloeg met een invloedssfeer, die zich uitstrekte over de kustgebieden van talloze andere eilanden. De vier zogeheten ‘zelfbesturende’  vorsten waren in volgorde van aanzien: de Susuhunan (of Sunan, keizer) van Surakarta, de Sultan (koning) van Yogyakarta, Pangeran (prins) Mangkunegoro en Pangeran Paku Alam. De hoogste Nederlands- Indische bestuursambtenaren in die gewesten waren de residenten, die min of meer de rol van ambasadeurs vervulden.
De vorsten en hun familieleden verhuurden grote delen van het land aan Nederlanse officieren en burgelijke ambtenaren. De huurcontracten droegen de landhuurders over aan hun kinderen, die meestal van gemengd bloed waren. Er waren maar weinig Europese vrouwen, die bereid waren met een zeilschip naar Nederlands Oost-Indië te varen. Dit was de reden, dat de landhuurders relaties aangingen met Javaanse vrouwen. Degenen die tot welstand gekomen waren, huwden niet zelden leden van de vorstelijke families. De gemengdbloedige nakomelingen werden Indo-Europeanen of kortweg Indo’s genoemd. Thans gebruikt men de term Indisch-Nederlanders.[ii]
De plantages van de landhuurders waren vaak betrekkelijk klein. De produkten echter, zoals koffie, thee, tabak en zelfs suiker waren in die tijd de genotmiddelen van de welgestelden in Europa en brachten veel op. De situatie is min of meer te vergelijken met de huidige glastuinbouw in Holland. Een kleine lap grond, die dankzij grote zorg aan het gewas veel oplevert. Maar er is toch wel een essentieel verschil. De tuinders van nu kunnen gebruik maken van de adviezen van landbouwkundige instituten. Deze bestonden voor de landhuurders toen nog niet. Al waren ze concurrenten, noodgedwongen wisselden ze toch evaringen uit en gaven zodoende aan elkaar adviezen.
De families  trouwden ook vaak onder elkaar, waardoor er een verstrengeling ontstond van familie- en zakelijke belangen. Dat ging zover, dat men voor elkaar garant stond bij het sluiten van leningen. Aldus kon met een klein eigen kapitaal veel in het bedrijf worden geïnvesteerd.
Het wederzijdse hulpbetoon gold lange tijd als een succesformule.
Inmiddels was men ook in andere landen begonnen deze lucratieve produkten te verbouwen. In India, Australië, Brazilië en de Verenigde Staten werden respectievelijk thee, suiker, koffie en tabak geplant op veel grotere arealen dan op Java mogelijk was. Een aanzienlijke daling van het prijsniveau was hiervan het gevolg.

Mirah nam haar intrek in het statige verdiepingshuis van Johan Wilhelm Doppert. Het huis in de stad keek uit op een rivier, de Kali Pépé.
De relatie had een probleem. Om de Inlander economisch te beschermen was er in 1870 een wet uitgevaardigd volgens welke Nederlanders geen grond mochten bezitten. Als Mirah wettig met Johan Wilhelm trouwde, dan werd zij Nederlandse en verloor het recht op grondbezit. Johan Wilhelm besloot daarom niet te trouwen, maar wel alle kinderen uit de relatie te erkennen. De kinderen droegen dan zijn naam en kregen de Nederlandse nationaliteit. Hoewel zij dus niet volgens de wet zijn vrouw was, schonk Johan Wilhelm haar de juwelen die pasten bij een status van echtgenote.

Economische malaise

Doppert nam Mirah en hun twee dochters Albertine Mathilde en Emilia Ferdinanda vaak mee, als hij voor zaken naar de grote stad Semarang moest.
Emilia Ferdinanda, tante Melie voor haar vele neefjes en nichtjes, vertelde graag over ‘toen vroeger’:

Het dorp Oengaran, met op de achtergrond de Goenoeng Oengaran

“Ik had in de hitte van de middag de hele tijd geslapen en werd pas wakker toen de koets stilstond bij een desa (dorp). Het was laat in de middag.
Er werden verse paarden ingespannen. Wij kregen pakjes rijst met toespijzen uit de warung (klein restaurant) bij de wisselplaats. De drie ruiters, die ons hadden begeleid namen afscheid. Zij werden vervangen door een escorte van zes man. Wij waren nauwelijks klaar met eten en drinken of we vertrokken al. Niet lang daarna werd er weer gestopt. Het begon al te schemeren en ik zag nog juist het rode tipje van de zon verdwijnen achter de Gunung (berg) Ungaran. Er schitterden een paar vroege sterren aan de hemel. Het escorte gewapende ruiters ontstak toen zijn fakkels. Het was zo een mooi gezicht al die dansende flambouwen. Ik heb niet meer geslapen.”

Aan het eind van de 19de eeuw voltrok zich een catastrofe. Een langdurige economische recessie deed zijn intrede. Het systeem van wederzijdse garanties stortte als een kaartenhuis in elkaar. Men kon de financiële toezeggingen niet meer waar maken. Het werd een grote ‘slachting’. Slechts enkele landhuurders hadden zich kunnen handhaven; dat waren o.a. Dézentjé en Weijnschenk.
Dit was het einde van de ‘plantage aristocratie’.

Ook Johan Wilhelm ging failliet. Mijn vader, Mirahs oudste zoon Johan August, werd in figuurlijke zin op een balé-balé (bambu bed) geboren, dat wil zeggen in grote armoede.
Aangezien Mirah niet wettelijk met Johan Wilhelm was getrouwd werd er geen beslag gelegd op haar bezittingen. Zij had dus Johan Wilhelm kunnen verlaten. Dat heeft zij dus niet gedaan. Zij was hem trouw zonder met hem getrouwd te zijn.
Zij verkocht al haar juwelen en ook die van de kinderen. Dat ging volgens Tante Melie niet zonder tranen. Met de opbrengst konden de koetsen en de paarden worden behouden.
Zo kon Johan Wilhelm een verhuurbedrijf van rijtuigen beginnen. Onder zijn klanten bevonden zich veel vooraanstaande lieden, die eveneens door de malaise waren getroffen en geen eigen koets meer konden onderhouden.

Gelukkig waren er ook nog wat inkomsten uit Mirahs  grondbezit; net genoeg om te overleven.
Zij ging een handel beginnen in kaïns. De doeken waren binnen de kratonmuren gebatikt door haar nichten en vriendinnen. De klanten schiepen er een genoegen in te vertellen, dat zij een kaïn droegen, die vervaardigd was door een adellijke dame. (Voor een goed begrip: Een sarong is een kokerrok, die door vouwen passend wordt gemaakt; het is een huisdracht. Een kaïn is een wikkelrok en wordt gedragen bij meer formele gelegenheden.)
Het is zeer waarschijnlijk dat de reeds lang volwassen kinderen uit Johan Wilhelms huwelijk het jonge gezin van hun oude vader financieel hebben gesteund.

Suikeronderneming Tjoekir

Johan August Doppert trouwde met Mathilde Frederika Beem. Zij kregen vijf kinderen; vier zonen en een dochter. In 1929 werd ik, Louis, geboren als jongste kind van het echtpaar. Mijn vader was toen negenendertig jaar oud. Hij was boekhouder op de suikeronderneming Tjoekir. Het gezin waar ik deel van uitmaakte woonde in een grote villa. In de tuin rond het huis hebben mijn broers leren fietsen; zij hoefden daar niet de openbare weg voor op. In de garage stond een Amerikaanse Oakland.

Maalfeest suikerfabriek Tjoekir. Linksonder, met hoed, Johan August Doppert.

1929 Was ook het jaar waarin een langdurige economische depressie was begonnen. De onderneming had mijn vader in afwachting op betere tijden graag willen houden, maar men heeft hem in 1934 toch moeten ontslaan. Hij kreeg bij zijn ontslag een jaar salaris mee.

Heel lang geleden had mijn grootmoeder Mirah een huis laten bouwen op eigendomsgrond. Tot op één meter hoogte was het huis van steen en daar boven was het opgetrokken uit gevlochten bamboe. Het huis had een gewoon pannendak. Hoewel ’s morgens de zonnestralen werden buitengesloten  steeg in het huis toch  de temperatuur. ’s Avonds echter kon ondanks gesloten ramen en deuren de warmte door de kieren in de gevlochten bambu ontsnappen naar de koele buitenlucht. Het huis ‘ademde’ . Bij een aardbeving stortte het huis niet in. Het gaf elastisch mee met de aardschokken. Volgens Europese normen was het geen fraaie woning, maar het was wel doelmatig geconstrueerd voor de specifieke Indische omstandigheden.
Als kind heb ik er vaak gelogeerd tijdens de verlofdagen van mijn vader. Ik voelde er altijd een gezellige geborgenheid.

Na vele jaren comfort en beschutting geboden te hebben aan mijn grootmoeder Mirah, kocht Pap, mijn vader, de woning van zijn moeder. De bijbehorende grond kon hij echter niet kopen, omdat hij zoals eerder vermeld als Nederlander geen grond mocht bezitten. Zijn moeder Mirah was niet volgens de wet met zijn vader getrouwd; zij bleef dus Indonesische (Inlandse) met het recht op grondbezit.
De oude woning liet hij afbreken, waarna ze vervangen werd door twee moderne huizen. Wanneer ze werden opgeleverd weet ik niet.

Van de twee huizen was de één bijna twee keer zo groot als de ander. In het kleine huis ging tante Melie,een oudere zuster van Pap wonen. Zij was ongetrouwd en gepensioneerd als chef telefoniste.
Ons gezin betrok het grotere huis. Ik geloof dat er een snufje art deco in de bouwstijl was verwerkt. De ramen waren voorzien van kleurige glas-in-lood ruiten. Rond het terras aan de voorzijde was een driekwart meter hoog en twintig centimeter breed muurtje gebouwd. Wij gebruikten het als een onroerend zitmeubel. Direct daarachter respectievelijk de zit- en de eetkamer met daaraan grenzend aan de rechterzijde drie slaapkamers. Een overdekte open galerij verbond het hoofdgebouw met de rij bijgebouwen en de garage. Het was een mooi en knus huis, maar wel een maatje kleiner dan de villa in Tjoekir.

De noodzaak van een tolk

Nu Mirah wat ouder was geworden werd zij Mah genoemd door haar kinderen, kleinkinderen en goede vrienden van mijn ouders.
Mijn grootmoeder Mah was een beetje groter en had een iets lichtere huidskleur dan de meeste Javaanse vrouwen. Ik vermoed, dat zij Chinese voorouders had. Zoals toen in de vorstenlanden gebruikelijk was droeg zij donkere kleding. Een kaïn met donkerbruin gebatikte patronen; daarboven een kebaya (jasje) met kleurige bloemen op een donkere achtergrond. De kebaya werd gesloten door drie gouden spelden, die met een kettinkje met elkaar waren verbonden. In haar kondé (haarwrong) stak een gouden speld met een diamantje. Als Mah naar de pasar wilde liet Mam haar vergezellen door één van de bedienden, die Mah’s kleinoden moest bewaken.
Mah kwam bij ons inwonen. Hiertoe werd de garage betegeld en opnieuw wit geschilderd, zodat de afwerking in niets verschilde van de andere woonvertrekken.

Als ik de kamer van Mah binnenliep, kwam mij de geur van melatie (jasmijn) tegemoet. Om de dag  kocht zij een handvol van deze witte bloemetjes, die zij op het bed en tussen de kleren strooide. Ik vond het leuk om bij mijn grootmoeder te spelen. Kruipend op mijn knieën liet ik mijn blikken auto door haar kamer rondrijden. Na enige tijd wenkte zij naar mij om bij haar te komen. Zwijgend stopte zij mij een pepermuntje in de mond. Ik bedankte niet en zei ook niets. Mah sprak uitsluitend Javaans tegen mij. Maar ik verstond en sprak geen Javaans. Van mijn ouders had ik Nederlands geleerd en met de bedienden sprak ik wat Pasar-Maleis doorspekt met Nederlandse woorden.

De officiële taal is het Indonesisch, maar op Midden-Java wordt Javaans gesproken. Het Javaans en het Indonesisch zijn verwante talen, maar zij verschillen meer van elkaar dan het Duits en het Nederlands. Het Pasar (Markt)- Maleis is een zeer vereenvoudigde vorm van het Indonesisch. Het is een handelstaal, die vanwege zijn eenvoud  vooral wordt gesproken door buitenlanders. Dat zijn niet alleen Nederlanders maar ook Indische Nederlanders.

Achteraf beschouwd geloof ik dat Mah wel degelijk het Pasar-Maleis kon spreken. Het kan zijn, dat het niet gepast werd gevonden om deze taal te gebruiken in een gesprek met een kleinzoon. Er werd een sluiproute gevonden. Mijn moeder vroeg aan Tjoetji, de wasvrouw, om als tolk op te treden en het Javaans van Mah te vertalen in Pasar-Maleis. Daar was Tjoetji heel geschikt voor, want zij kende na een tijd bij ons gewerkt te hebben ook de veel gebruikte Nederlandse woorden.
Mah zat op haar stoel, ik had de kleermakerszit aangenomen en Tjoetji zat op haar voetzolen.
Het lukte om zo met mijn grootmoeder te communiceren.

Het leven in Solo

Inmiddels was ik zes jaar geworden en ging naar een school, die mijn moeder voor mij had uitgezocht. Het was de Lagere School met den Bijbel. Elke zaterdag kregen de leerlingen een psalm of gezang mee naar huis. Het waren maar korte versjes van vier regels, die ze op Maandag uit het hoofd en staande voor de klas moesten voordragen. In plaats van mijn best te doen om zo een versje gloedvol te declameren, had ik mij gespecialiseerd in de snelheid van opzeggen. Achteraf gezien erg oneerbiedig. Maar mijn moeder was trots op deze prestatie. Als er zondag bezoek was, werd ik naar de voorgalerij geroepen om mijn vaardigheid te demonstreren. Na het applaus te hebben aangehoord kreeg ik voor deze bijzondere vorm van podiumkunst als honorarium vijf stuivers uitgekeerd. Ik ging direct naar Mah toe. Zij spaarde namelijk voor mij. De nikkelen stuivers en de koperen centen waren toen allebei van een gat voorzien. Zij reeg de verschillende munten aan een apart koord. Ik overhandigde Mah mijn verdiensten van de avond. Zij nam de vijf stuivers in ontvangst, reeg er vier aan een koord en gaf mij een stuiver terug, die ik naar believen kon besteden. Het leek alsof zij hiermee wilde zeggen: Je moet hard werken en sparen, maar niet vergeten plezier te maken.

Leden van de familie Doppert op het terras voor het huis in Solo

Wij hielden ervan om te genieten van de koele avondlucht en de veelbezongen sterrenhemel.
Op het terras, ‘platje’ werd het in het oude Indië genoemd, stond een tafel met aan weerszijden de twee stoelen voor Mam en Pap. Op de tafel stond een asbak met daarnaast een versgestopte pijp en een borrelglaasje. De laatste zou de komende avonden een prominente rol gaan spelen.
Het was in  Indië gebruikelijk, dat in de sociëteiten de soosbedienden de jenever met ‘kop’ in de glaasjes schonken. Het was sociaal volledig geaccepteerd om het glas op de tafel te laten staan en de kop er af te slurpen alvorens men het glas optilde.
Pap wou proberen om ook een glas jenever met kop te schenken. Mijn zus Maud en ik hadden plaatsgenomen  op het muurtje, het onroerend zitmeubel, om deze poging van Pap te aanschouwen.
Mis!!! Een druppel te veel ingeschonken.
Wij moesten vierentwintig uur geduld hebben om een hernieuwde poging van Pap te zien. Hij dronk namelijk niet meer dan één glaasje per dag. Toen Pap na een week het kunstje onder de knie had, vonden wij het niet meer spannend om er naar te kijken.

Wij hoorden de grendel van het ijzeren tuinhek verschuiven gevolgd door het piepen van de scharnieren. Vanaf het muurtje kon ik in het schemerdonker vier vrouwen zien binnen komen. Het moest familie van Mah zijn, want klanten voor de kaïns kwamen altijd overdag.
Vrijwel geluidloos begaven zij zich in de richting van Mah’s verblijf. Vlak voordat zij het terras passeerden namen zij al lopend een gebogen houding aan en groetten mijn ouders. Met een knik en een enkel woord van welkom beantwoordde Mam hun groet. Na het passeren van het terras liepen zij weer rechtop.
De gebogen houding wordt vaak ten onrechte voor onderdanig aangezien. Het heeft echter geen   andere betekenis dan onze knik met het hoofd.
Ik zag hoe Mah weer op haar stoel plaats nam na haar gasten begroet te hebben. De vrouwen gingen op een matje in een halve cirkel vóór Mah zitten. Tussen hen in stond het glimmend gepoetste geelkoperen sirihstel. De vier bakjes waren goed gevuld met tabak, sirihblaren, betelnoten en kalk. Een ieder kon naar eigen smaak de sirihpruim samenstellen.
Toen de gasten na verloop van tijd weer huiswaarts keerden herhaalden dezelfde handelingen zich maar dan in tegengestelde richting.
Deze vrouwen waren familieleden van Mah, dus ook van het gezin waarvan ik deel van uitmaakte. Zij behoorden tot de Javaanse tak van onze familie, zij waren onze Javaanse bloedverwanten.
Wij wisten niets van hen; zelfs hun namen niet. Het enige contact met hen bestond uit een buiging,  een groet, die werden beantwoord met een knik en een groet. Dat was alles.
Was er in het voormalig Indië dan sprake van rassenscheiding? Dat kan niet ontkend worden.
Was deze scheiding van rassen het gevolg van maatregelen van het Nederlands Indische Gouvernement of speelden de cultuurverschillen hierin een grote rol? Hoe het ook zij, de rassen werden niet gescheiden door een ijzeren gordijn, maar door een gordijn van muskietengaas, een klamboe rond het bed.

Mijn ouders kenden het echtpaar Portier, dat in Solo een huis en een straatje verder woonde, al uit hun jeugd. Hun huis was in tegenstelling tot het onze heel groot en erg oud. Op de voorgalerij  zat je te kijk als in een etalage. De belangrijkste leefruimte van het gezin was daarom de brede en lange eetgalerij. Daar stond niet alleen het eetmeubilair, maar ook een zitje en een ‘krossie males’. Een schemerlamp en een krantenbak vormden de attributen van deze rotan ligstoel.
Een trap verbond de galerij met het erf. Het leek op een botanische tuin, die opzettelijk zonder enige systematiek was aangelegd. Er stonden talrijke verschillende vruchtbomen, zoals mangga, banaan, jeroek keprok, blimbing en vele andere soorten. Een deel van het erf was onbeplant en diende als speelruimte. De kinderen uit de buurt waren er van harte welkom. Wij speelden er kastie, gatrik, pak sòdòr, verstoppertje en meer van die toen zo populaire spelletjes.[iii]
Twee van de kinderen Portier, Truus en Julie, waren van de leeftijd Maud en ik. Hoewel wij slechts een jaar in Solo woonden, hebben wij elkaar nooit vergeten.
Na een oorlog, een revolutie en een migratie naar Holland ontmoette ik Julie in den Haag. Wij hadden elkaar in geen twintig jaar gezien. Niet lang daarna zijn wij getrouwd.
‘Weet je’, zei ze op een keer, ‘Ik heb je grootmoeder Mah veel langer gekend dan jij. Zij  kwam heel vaak bij mijn ouders op bezoek. Ik zie haar nog binnenkomen door de tuindeur. Zij kwam altijd met een bediende, een meisje van een jaar of zestien. Het meisje droeg altijd op haar rug een mandje, dat met een draagdoek op de plaats werd gehouden. Truus en ik gingen dan heel opvallend netjes op de tuinbank zitten. Opvallend, zodat wij niet  werden overgeslagen als er wat werd uitgedeeld. Wij wisten van vorige bezoeken wat er gewoonlijk in dat mandje zat; onvergetelijk lekkere koekjes. Waar ze die kocht weet ik niet.
In plaats van het huis binnen te lopen, ging Mah op de trap zitten. Herhaalde malen nodigde  mijn moeder haar uit om binnen te komen en op een stoel plaats te nemen. Maar Mah wees altijd heel beslist de uitnodiging af met de woorden, dat ze zo al prettig zat. Mijn ouders hadden er moeite mee, dat zij als een bediende op de trap bleef zitten. Dat kon toch niet! Zij was immers de moeder van een goede vriend.  Na een aantal bezoeken lieten mijn ouders het maar zo.
Zo jong als ik toen was, ik heb het altijd merkwaardig gevonden’, aldus Julie
Het kan zijn, dat er geen sprake was van onderdanigheid. Mah vond het waarschijnlijk prettig op de koele tegels te zitten, bovendien hoefde zij op de trap haar knieën niet te buigen.

Mah en mijn grootvader kregen zeven kinderen. In de periode dat zij kinderen kregen waren naar schatting de leeftijden van Mah tussen de 16 en 40 en die van mijn grootvader tussen de 56 en 80 jaar. Het is waarschijnlijk, dat de opvoeding van de kinderen voor het grootste deel op de jonge schouders van Mah rustte. Zij was het dus, die er voor moest zorgen, dat haar kinderen konden functioneren in een cultuur, die sterk afweek van de hare. Heeft zij hierbij hulp gehad? Ik weet het niet. Ik weet alleen het resultaat:

Al haar kinderen vonden een plaats in de middenklasse van het Europese deel van de koloniale samenleving. Haar jongste zoon Alphonse, oom Dick voor zijn neefjes en nichtjes, werd arts.
Zijn studie werd betaald door zijn broers en zusters, die botje bij botje legden. Zijn zuster Melie zorgde voor het leeuwendeel van de studiefinanciering.
Oom Dick was de eerste in de familie, die na de middelbare school verder had gestudeerd. Hij heeft ongetwijfeld een voortrekkersrol gespeeld.

Na een jaar in Solo gewoond te hebben kreeg Pap een baan bij het Waterschap Dengkeng. Wij verhuisden naar Klaten. Sindsdien zag ik Mah nog alleen maar bij familiefeesten.

x

[i]  Almanak van Nederlands Indië, 1860-1870, Lijsten van landhuurders Djokjakarta en Soerakarta.
[ii]  V. Houben, De Indo-aristocratie van Midden-Java in ‘Sporen van een Indisch Verleden‘, redactie Wim Willems. V.J.H. Houben, Kraton en Kumpenie, Dissertatie Leiden, 1987.
[iii]  Ben Anthonio, http://www.onzeplek.nl