Pearl Harbor, 7 december 1941
Op 10 december 1941, slechts drie dagen na de Japanse aanval op Pearl Harbor, zond de Zwitserse gezant in Tokio een in het Frans gestelde missive van de Amerikanen naar de Japanse Minister van Buitenlandse Zaken met daarin de vraag ´of de Japanse regering zou willen overwegen Japanse ambtenaren en diplomaten, maar ook andere personen, uit te ruilen tegen Amerikanen in Japan en het door Japan bezette China en Mantsjoerije´.
Als de Japanse regering hier positief tegenover zou staan, zo vervolgde de brief, dan zou de Amerikaanse regering op zijn beurt avec bienveillance, met een positieve benadering, Japanse voorstellen voor een dergelijke uitruil willen bestuderen.
Het antwoord van Tokio was positief. De volgende maanden werd door beide partijen, met als postbezorgers de Zwitsers aan Amerikaanse – en Spanjaarden aan Japanse kant, gewerkt aan een overeenkomst. De Amerikanen wisten hierbij de groep op te rekken tot ´burgers, ongeacht hun beroep´, terwijl de Japanners vasthielden aan het begrip reciprocity, wederkerigheid: niet alleen moesten de uit te ruilen groepen precies even groot zijn, de waarde van de personen (in de zin van status en opleiding) moest ook gelijk zijn. Vooral dit laatste gaf de Amerikanen nogal wat hoofdbrekens, want ze hadden aanvankelijk niet het juiste ´ruilmateriaal´ ter beschikking. Pas na de internering van alle aan de West Coast van de USA wonende Japanse Amerikanen in zogenaamde relocationcenters, in maart 1942, kon deze groep worden samengesteld. En zo duurde het nog tot medio 1942 voor de eerste ruil plaatsvond.
De Gripsholm
MS Gripsholm
Voor de uitwisseling charterden de Amerikanen een Zweeds cruiseschip, het MS Gripsholm. Onder toezicht van het Internationale Rode Kruis en met een Zweedse bemanning, werden twee reizen gemaakt. De tussenstops waar de burgers werden uitgewisseld waren Lourenço Marques in Mozambique en de Portugese kolonie Goa. Toen na de tweede reis in 1943 de verdere onderhandelingen staakten, waren 2700 Amerikaanse burgers gerepatrieerd. Ongeveer 6000 Amerikanen bleven tot het einde van de oorlog in Japanse kampen.
De eerste uitwisseling vond plaats in Lourenço Marques, op 23 juli 1942. De vorige dag was het Japanse schip Asamu Maru binnengevaren met de Amerikaanse gevangenen aan boord. In twee rijen passeerden de nu vrije burgers elkaar: de Japanners goed gekleed en gevoed, de Amerikanen al in tamelijk verwaarloosde staat. Als het begrip ´scheve ogen´ hier op zijn plaats is: door de laatsten werd volop geklaagd.
Na het overladen van hulpgoederen voor Amerikaanse krijgsgevangenen voer de Gripsholm via Rio de Janeiro terug naar New York. Onderweg werden tientallen ex-geinterneerden gehoord over hun wederwaardigheden in Japan en in Japanse gevangenschap. Aan boord van de Asamu Maru gebeurde waarschijnlijk hetzelfde, echter daarvan hebben we geen verslag.
Het waarom van de oorlog
In de USA werd in september 1942 bij het State Department een eindverslag ingediend getiteld ´Report No. 77. Information gathered on the S.S. Gripsholm´, opgesteld door het Research and Analysis Branch of the Office of Strategic Services.
Het verslag is bijzonder, vooral door de verbazing die er uit spreekt en de onkunde over Japan. Na een overzicht van de leefomstandigheden van de Amerikanen (sommigen werden geinterneerd, anderen niet), volgt een hoofdstuk over de vraag wat de vrijgelatenen hebben meegekregen van het ´waarom´ van de oorlog. ´We kunnen de Japanners beter tegemoet treden als we hen beter begrijpen vanuit hun standpunt´.
MS Gripsholm word bevoorraad
´Na ruime discussie op de Gripsholm kan worden gezegd dat naar het oordeel van degenen die in Japan woonden het raciale aspect niet moet worden uitgevlakt. Er wordt gesproken over het verwijderen van de white barbarians uit Oost-Azie. Anderen spraken dit echter weer tegen.´
Door iedereen werd het economische aspect belangrijk geacht, vooral verklaard uit de door Japan geziene noodzaak om autarkisch te zijn en met eigen middelen een oorlog te kunnen voeren. Bijzonder is wel, zo stelde het rapport, dat bijna niemand de oorlog verklaart uit raciale of economische redenen alleen. De meeste geinterviewden wezen op een derde verklaring: de mystieke overtuiging van een heilige missie van Japan. In verschillende bewoordingen werd gewezen op het feit dat de Japanners zich superieur zagen, en zich geroepen voelden om in Oost-Azie orde op zaken te stellen. Dit geluid was al sinds jaren hoorbaar, maar werd sinds ´Pearl Harbor´ meer aandacht gegeven in de media.
Volgens een enkele informant was dit alles echter niet meer dan een Japanse vorm van insulair denken, en niet gebaseerd op een sterk geloof in eigen kunnen. Weer een ander zag de Japanners vechten om dezelfde redenen als waarom de Amerikanen dat doen: ze voelden zich bedreigd, en zagen mogelijkheden voor expansie.
Verbazing over Pearl Harbor
De geinterviewden lieten allen weten verbaasd te zijn dat zo vele Japanners gegrepen waren door het geloof in de ´heilige missie´ . Als dit alleen gebaseerd zou zijn op insulair denken, zo vertelden ze, dan zou dit geloof snel voorbij zijn, lang voor de Japanners zouden zijn verslagen. Echter, als de Japanners zouden vasthouden aan dit geloof, dan kon het wel eens heel lang duren om hen daarvan af te helpen. ´De op de Gripsholm gehoorde personen zijn sterk overtuigd van het Japanse geloof in eigen kunnen, en verwachten een lange, moeizame en wrede oorlog´, aldus het rapport.
Het mag een logische vraag lijken: ´waarom denkt u dat de Japanners deze oorlog zijn begonnen?´, maar zou deze ook zo duidelijk zijn gesteld als de Amerikaanse inlichtingendienst in de voorafgaande jaren beter had gefunctioneerd? We weten het niet. Uit alles weerklinkt hier in ieder geval echter nog de verbazing over Pearl Harbor, en het ongeloof over hoe het zo ver had kunnen komen. Het thuisfront had nog recht op een uitleg.
Veel tijd voor reflectie hadden de Amerikanen op dit moment overigens niet meer. Militaire actie was nu van groter belang dan politieke bespiegelingen. Op 18 april 1942 reageerde de US dan ook met de Doolittle Raid. Een bombardement op Tokio moest de Japanners duidelijk maken dat hun superioriteitsgevoel een zwakke basis had. De materiele impact van het bombardement was gering geweest, volgens de opvarenden van de Gripsholm was het psychologische effect echter niet te onderschatten. De eerste slag was geslagen, en de ´lange, moeizame en wrede oorlog´ was begonnen.
x
Bronnen
Elleman, Bruce, Japanese-American civilian prisoner exchanges and detention camps, 1941-45. Routledge, NY, 2006.
Report No. 77. Information gathered on the S.S.Gripsholm, NA/2.22.21/32/0006.
Java Post 
ik vraag me af of de amerikanen echt niet zo veel wisten.
zij waren en zijn daar altijd uiterst terughoudend in geweest om te zeggen wat ze weten.
er zijn mij te veel toevalligheden uit met name die tijd.
en altijd geruchten.
ze vertrouwden toen en nu niemand in wat hun geheime dienst al dan weet of niet weet.
I am inclined to agree with jwhoegen. But there is no value in pursuing this. While men rule other men, it will always be the same. Live and let live is a good and peaceful motto.
the pursuit for peace is not live and let live, but to understand each other better and
Dont rule other men, I agree, but men/women have opinions and listening is part of it.
Is there a solution, and have each and everyone ever tried to look first at her/himself?
Ineke Valdivia-Jonathans
Heel interessant verhaal – waar ik nog niets over wist. Wel vraag ik mij vaak af wat er beschreven is over de Japanners die zich voor de WWII in Nederlands Indie vestigden en die dan – net als in Amerika – eigenlijk spionnen waren.
Tevens vraag ik mij af of er ooit iets beschreven is over – NSB’ers in Nederlands Indie ?? Mijn moeder vertelde altijd dat In Banjoebiroe een van de Nederlandse vrouwen heulde met de Jap en ook dat er Nederlandse vrouwen waren die kinderen kregen van de Jappen. Dat schijnt allemaal onder het karpet geschoven te zijn ??
They had plenty of warning about Pearl Harbour, but feeling of Superiority made them ignore the signs and it never reached the higher ups on time and the local Admiral did not take any precautions just in case the info was true that approaching planes were detected far out at sea.
Several factions of the Japanes generals were debating weather it was a good idea to get America involved. When the order came to attack Pearl Harbor, one Japanese navy admiral said that would be the end of Japan.
In tegenstelling tot de Britse Marine en vooral het KNIL waren de Amerikaanse Inlichtingendiensten vrij goed op de hoogte van wat er zich in Japan afspeelde. In tegenstelling tot de Britten hebben noch de US Navy, noch de US Army inclusief de Legerluchtmacht hun Japanse tegenstanders onderschat. Het Amerikaanse vrijwilligerscorps onder Lt.gen. Claire Chennault zond al vanaf 1940 veel informatie over het Japanse optreden in China. De komst van de dodelijke Navy-0 Zero in China werd al in september 1940 opgemerkt, en Chennault ontwikkelde verdedigingstactieken tegen deze jager. Er was een groot strategisch meningsverschil tussen US Army en US Navy over de verdediging van de Filippijnen, maar dat doet hier verder niet veel ter zake. De verrassing van Pearl Harbor werd o.a. veroorzaakt doordat zowel Leger- als Marineleiding gefascineerd zaten te kijken naar de Japanse landingsvloot met escorte, die al vanaf 2 december rondvoer op de Zuid-Chinese Zee en vandaaruit kon landen in Thailand, Malaka, Brits-Borneo of de Filippijnen, en voortdurend geschaduwd werd o.a. ook door de MLD. Dat daarbij geen vliegkampschepen waren, werd mede verklaard doordat de Japanse Marineluchtmacht opereerde vanuit de vliegvelden in Zuid-Frans Indo-China. Die vliegkampschepen waren op weg naar Pearl Harbor onder absolute radiostilte. Dat Japan een aanval op Pearl Harbor overwogen, was bij de Amerikaanse Intelligence bekend. De Amerikaanse ambassadeur in Tokyo had in januari 1941 van zijn Peruaanse collega de informatie gekregen, dat de Japanse Marineluchtmacht zo’n aanval voorbereidde. Het was ook bekend dat Japanse officieren met de Italianen hadden gesproken over de Britse luchtaanval op de Italiaanse Marinebasis Taranto on November 1940, waarbij een groot deel van de Italiaanse slagvloot werd uitgeschakeld. Kortom, dat de Amerikaanse Inlichtingendiensten weinig wisten van de Japanners is gewoon niet waar.
Herman Bussemaker
Gouverneur-Generaal Van Limburg Stirum was tijdens zijn waarneming van het gezantschap in Peking in 1913 in aanraking gekomen met de ontwikkelingen in de Pacific, en in het bijzonder met het Japanse expansionisme. Hij was van mening dat Japan bijzondere belangstelling voor de natuurlijke hulpbronnen in Indië had en vertrouwde niet geheel op de neutraliteitspolitiek die tot dan toe een plek onder de Engelse militaire paraplu had gegarandeerd. Vooral ter verdediging van de buitengewesten achtte hij een vloot essentieel, en verzette hij zich tegen plannen voor een eenzijdige uitbreiding van het leger. Van Limurg Stirum heeft de dreiging van Japan steeds als realiteit ervaren. Behalve met een daaraan aangepast binnenlands beleid, steunde hij een verlegging van de Indische handel van Nederland naar de VS. De oprichting van de Volkenbond en het internationale vlootoverleg in de Pacific zouden echter de toch al stagnerende opbouw van de vloot in november 1923 geheel stilleggen.
Het dreigende expansionisme van Japan was in Indië bekend, maar er werd nauwelijks op gereageerd. Bij de Chinese kapper luisterde ik al in 1937 met verbazing naar de verhalen over de oorlog in China. Japanners waren in de ogen van het grote publiek slechtziende brildragers met blikken vliegtuigjes, gelijk aan het Japanse blikken speelgoed dat Indië begon te overspoelen; weerbaarheid, gecombineerd met loyaliteit van de inheemse bevolking, was niet aan de orde.
Ik heb nog even verder gezocht:
In geval van oorlog kon niet worden gerekend op concrete hulp van de Britten en de Amerikanen ondanks de erkenning van de centrale plaats van de archipel in de Maleise barrière en de productie in Indië van voor de oorlog belangrijke grondstoffen. De Britse defensie in Azië stelde weinig voor; Amerikaanse politici zagen de situatie minder ernstig in en Japan mocht niet worden geprovoceerd. Na Brits-Australisch-Nederlandse besprekingen in Singapore over het wederzijds gebruik van vliegvelden in geval van oorlog, vonden begin 1941 in Washington besprekingen plaats tussen de Verenigde Staten en Groot Brittannië over de te volgen strategie in een oorlog met Japan. Tegelijkertijd vonden in Batavia militaire stafbesprekingen plaats over wederzijdse hulp en dislocatie van de krijgsmachten, de Maleise barrière: de Engelsen in Straat Malakka en de Zuidchinese Zee, de Nederlanders in de Indische wateren en de Australiërs op Timor en in de Arafoerazee. Sinologisch-japanologisch geschoolde bestuursambtenaren werden ingezet bij de contraspionage. Op 29 juli werd de militaire noodtoestand afgekondigd; op 1 augustus verzekerde het Britse Ministerie van Buitenlandse Zaken Nederland van ondersteuning bij een Japanse aanval, waarna op 15 augustus de Nederlandse regering besloot deel te nemen aan een oorlog indien Engeland of Amerika zou worden aangevallen. Pas begin december 1941, na het afbreken van de onderhandelingen met Japan, zegden de Verenigde Staten Groot-Brittannië steun toe bij Japanse agressie, en stelde de Britse regering op 5 december Nederland voor te komen tot een overeenkomst tot wederzijdse samenwerking in geval van oorlog. De oorlog zou de politiek inhalen; op 30 november waren alle verloven ingetrokken, en tussen 2 december en 5 december vertrokken alle luchtstrijdkrachten naar hun oorlogsbestemming buiten het hoofdeiland Java. Er werd duidelijk rekening gehouden met een Japanse aanval; het falen van de geallieerde inlichtingendiensten met betrekking tot het tijdstip, plaats, vorm en intensiteit van de aanval, en misschien ook het in zelfgenoegzaamheid overmoedig vertrouwen op eigen kracht , zouden er wellicht aan hebben bijgedragen dat de aanval op Pearl Harbor toch werd ervaren als een verrassingsaanval. Australë voelde zich bedreigd, en besloot de uit het Midden-Oosten teruggeroepen Australische troepen niet naar Java te sturen.
Dank voor deze toevoegingen.
Dat de Amerikanen weinig wisten in zijn algemeenheid wordt overigens in dit artikel niet gesteld. Waar het hier om gaat is de vaststelling dat tijdens de verhoren aan boord van de Gripsholm uitgebreid werd ingegaan op de vraag waarom de vrijgelatenen dachten dat de Japanners aan deze oorlog waren begonnen, Mij lijkt dit vrij opmerkelijk, een half jaar na Pearl Harbor. Er is natuurlijk altijd nog een verschil tussen het weten van de voorbereidende legerbewegingen en de vraag naar het achterliggende ´waarom´. En om dat laatste gaat het in dit artikel.
Voor wie geinteresseerd is in de vlootacties van de US Navy in WWII in ZO Azie, hierbij een hele goede site. Ik heb er dagen lang naar gekeken en nu nog : http://www.microworks.net/PACIFIC/
In het artikel wordt de indruk gewekt dat alleen de Amerikanen aan die personenruil in 1942 in Mozambique deelnamen. Ook de andere geallieerden in de Pacific ruilden in Mozambique burgers uit tegen Japanners, waaronder Nederland. Ongeveer 45 Nederlanders kwamen op die manier vrij. Ik heb over die ruil geschreven in mijn boek Ogenblikken van Genezing, alleen in de 1ste druk, 1996 (p. 37-39).
Peter,
Volgens het door mij geraadpleegde boek van Elleman werden naast 2700 Amerikanen 300 andere burgers “van andere Amerikaanse landen” uitgewisseld. De USA onderhandelde met Japan tevens uit naam van enkele Midden- en Zd-Amerikaanse landen en Canada. De UK heeft zelf met Japan over een gelijksoortige uitruil onderhandeld.
Naar ik meen was het op initiatief van de Japanners (en tegen de zin van de US) dat in de uitruil ook een aantal Belgen, Grieken en Nederlanders zou moeten worden betrokken. Wat hiervan terecht is gekomen is mij niet bekend.
De ruil die jij beschrijft in je boek: kan het zijn dat dat een eerdere ruil is geweest, in 1941? Voor Japanse geinterneerden in Australie? Daarover schrijft De Jong in “Het Koninkrijk”.
Japan kreeg dinsdagmorgen na zessen plaarselijke tijd een raket over zich heen geschoten door Noord Korea. “t Viel in drie stukken in zee.
Er waren er drie, maar slechts één vloog over Hokkaido in 8 minuten tijd.
Gelanceerd om 5:58 a.m. Japanse tijd, aankomst over Hokkaido om 6:06 a.m.
Schending van de Japanse soevereiniteit! Griezelig. Gelukkig blijven de reacties nog rustig.
The Korean War of 1950-1953, ***still technically unresolved***, seems to have left some deep psychic wounds on that nation, perhaps as well it should. Korea was the first nation to fall victim to Japanese expansionism: it was occupied by Japan from 1905 to 1945.
… veel oud zeer (op) bij oudere Zuid-Koreanen, bij wie de brute koloniale overheersing van Japan over het Koreaanse schiereiland nog vers in het geheugen ligt.
Uittreksel uit Nederlandse krant 5 jaar geleden.
Door een ‘foutje’ van een anonieme klerk werden er véél MEER doden geteld.
The United States has said it wrongly calculated the number of its troops killed in the Korean war – almost half a century after the conflict ended.
The Pentagon said that 36,940 troops – ***not 54,246*** – died in the 1950-53 war, Time and Newsweek magazines reported.
The inflated death toll was blamed on a mistake by an unnamed clerk, who is said to have included figures for all deaths suffered by American forces around the world during the period of the conflict.